Gedeporteerd
Nederlanders hadden al in de jaren dertig kúnnen weten wat er in Duitsland gaande was, merkte een op leeftijd gekomen Joodse aanwezige op tijdens een bijeenkomst rond herdenken in de synagoge van Zutphen. „Maar mensen wílden het niet weten.” Hij verwees hierbij naar het in 1935 verschenen boek ”De veensoldaten” van Wolfgang Langhoff.
Langhoff, actief binnen de arbeidersbeweging, wordt in 1933 opgepakt door de Gestapo. Niet lang daarna belandt de regisseur en acteur uit Düsseldorf in het concentratiekamp Börgermoor/Papenburg, in het verlaten Bourtangerveen, op zo’n 10 kilometer afstand van de Nederlandse grens. Daar ondervindt hij, ver voordat de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, wat het inhoudt om onder de hoede van SA en SS te komen.
Samen met medegevangene Johann Esser componeert Langhoff het ”Börgermoorlied”, het Veensoldatenlied, dat wereldwijd bekendheid zou krijgen. „Waarheen onze ogen blikken/ Veen en heide ligt alom/ ’t Vogellied kan geen verkwikken/ Eiken staan verdord en krom/ Wij zijn de veensoldaten…”
Eind 1933 wordt hij overgebracht naar KZ Lichtenburg, een slot in het stadje Prettin. Dertien maanden brengt hij in totaal in de beide kampen door. Op 31 mei 1934 komt hij vrij, en vlucht hij naar Zwitserland. Het jaar erop publiceert hij ”De veensoldaten” – een van de eerste ooggetuigenverslagen uit Duitse concentratiekampen.
Langhoffs ‘autobiografie’ verscheen onlangs in het Nederlands. Triest is wel dat daarin de Naam van God hier en daar wordt misbruikt, ook als het Duits er helemaal geen aanleiding toe geeft. Zo is de regel ”und ziehen mit dem Spaten/ ins Moor” in het Veensoldatenlied vertaald met: ”En spitten (…) verlaten/ In ’t veen”.
Dier
Het is onvoorstelbaar wat er elk jaar weer aan boeken rond de Tweede Wereldoorlog verschijnt. Blijkbaar is er nog altijd een markt voor. Of, interessante onderzoeksvraag, wordt die markt groter? En hoe komt dat dan?
Hoe dan ook, het is te hopen dat die publicaties gelezen blíjven worden. Opdat wij, ook in het licht van dodenherdenking, niet vergeten.
De Duitse historica en journaliste Barbara Beuys, bekend van onder andere een biografie over de christelijke verzetsstrijder Sophie Scholl, schreef opnieuw een dik boek, ditmaal over ”Amsterdam onder Duitse bezetting”. Opmerkelijk, dat zij dit als Duitse doet.
Drie recente uitgaven vallen in de categorie oorlogsdagboek of autobiografie. Sam Pivnik, een in 1926 geboren Poolse Jood die in Londen woont, vertelt in ”Overlever” hoe hij Auschwitz heeft doorstaan – als een van de weinigen van zijn familie. „Ik keek naar de cijfers op mijn arm die glinsterden van het bloed. Er stond 135913. Ik was een dier, gemerkt met een onuitwisbaar nummer, als een schaap dat geslacht gaat worden.”
Het dagboek van de Berlijnse verzetsvrouw Ruth Andreas-Friedrich verscheen voor het eerst in 1962. Ruim tien jaar, van 27 september 1938 tot 29 december 1948, hield ze het bij. Zodoende lees je in ”Ik woonde in Berlijn” niet alleen over haar ervaringen voor en tijdens de oorlog; ook over wat er ná 1945 gebeurde. Aangrijpend: niet lang daarna wordt Oost-Duitsland bezet gebied. „Zaterdag, 19 juni 1948: Met luid geratel viel gisternacht om twaalf uur definitief het IJzeren Gordijn tussen Marienborn en Helmstedt.”
Van heel andere orde is het dagboek dat de Nederlandse schrijfster Ina Boudier-Bakker (1875-1966) in de oorlogsjaren bijhield, uitgegeven onder de titel ”Zo doods en stil en donker”. Voor de Leidse historicus dr. Bart van der Boom vormde dit dagboek een van de bronnen voor zijn vorig jaar verschenen studie ”Wij weten niets van hun lot. Gewone Nederlanders en de Holocaust” – die nogal wat ophef veroorzaakte.
De titel van Van der Booms boek is ontleend aan een brief die Etty Hillesum, medewerkster van de Joodse Raad, op 24 augustus 1943 onder schuilnaam vanuit Kamp Westerbork schreef. Twee van haar brieven zijn nu heruitgegeven bij Balans. En inderdaad, Hillesum schreef het: „Reeds honderdduizend van onze rasgenoten uit Holland zwoegen onder een onbekende hemel of liggen te rotten in een onbekende aarde. Wij weten niets van hun lot.”
Maar dat dit geen best lot was, wist ze wél. „Wij worden doodgejaagd, dwars door Europa heen…” noteerde de Joodse in dezelfde brief. En wat moesten „oude mensen, invalide mensen, zieken en zuigelingen” in wérkkampen gaan doen?
In Hillesums brieven komt ook de commandant van Westerbork, Albert Konrad Gemmeker, ter sprake. „Een stem achter me zegt: „We hadden vroeger een commandant, die trapte de mensen naar Polen, deze lacht ze naar Polen.””
Wat wist deze „correcte” commandant over het lot van de gedeporteerde Joden? Veel meer dan hij tijdens zijn proces toegaf, is de stelling van Lotte Bergen in haar studie ”Albert Konrad Gemmeker”. „„Opa wist het en opa was zeer intelligent”, citeert ze Gemmekers kleinzoon Heiko Schaldach. „Hij heeft ontkend om aan veroordeling te ontkomen.”” En met de troonsbestijging van Juliana werd hem wegens goed gedrag gratie verleend.
In Memoriam
In het Amsterdams stadsarchief liep vorig jaar de tentoonstelling ”In Memoriam”, waarop 3000 foto’s te zien waren van gedeporteerde Joodse, Roma- en Sintikinderen. De expositie, waarbij de publicatie ”In Memoriam” hoorde, maakte veel los. De initiatiefnemers kregen nóg eens 700 foto’s aangeleverd. Deze zijn nu gebundeld in een ”Addendum” (bijvoegsel). Een sobere, maar misschien juist daardoor indrukwekkende uitgave. „Transport 55: Aron Polak, 8 september 1941.” De foto toont een baby. Op 4 mei moet je eigenlijk zomaar stil een boek als dit tot je nemen.
boekgegevens
”De veensoldaten”, Wolfgang Langhoff; uitg. Van Gennep, Amsterdam, 2013; ISBN 978 94 6164 162 5; 252 blz.; € 17,90;
”Leven met de vijand. Amsterdam onder Duitse bezetting 1940-1945”, Barbara Beuys; uitg. Cossee, Amsterdam, 2013; ISBN 978 90 5936 397 7; € 24,90;
”Overlever. Auschwitz, de dodenmars en mijn gevecht voor vrijheid”, Sam Pivnik; uitg. De Arbeiderspers, Utrecht, 2012; ISBN 978 90 295 8620 7; 304 blz.; € 19,95;
”Ik woonde in Berlijn. De dagboeken van een Duitse verzetsvrouw 1938-1948”, Ruth Andreas Friedrich; uitg. Balans, Amsterdam, 2012; ISBN 978 94 600 3393 3; 368 blz.; € 19,95;
”Zo doods en stil en donker. Oorlogsdagboek 1940-1945”, Ina Boudier-Bakker; uitg. Aspekt, Soesterberg, 2013; ISBN 978 94 615 3279 4; 324 blz.; € 29,95;
”Twee brieven uit Westerbork”, Etty Hillesum; uitg. Balans, Amsterdam, 2013; ISBN 978 94 600 3625 5; 64 blz.; € 5,95;
”Albert Konrad Gemmeker. Commandant van Westerbork”, Lotte Bergen; uitg. Aspekt, Soesterberg, 2013; ISBN 978 94 615 3265 7; 134 blz.; € 18,95;
”In Memoriam. Addendum. De gedeporteerde en vermoorde Joodse, Roma en Sinti kinderen 1942-1945”, Guus Luijters; uitg. Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2012; ISBN 978 90 468 1403 1; 144 blz.; € 14,95.
