Op een congres aan de Evangelische Theologische Faculteit (ETF) in Leuven besprak een internationaal gezelschap gisteren de theologie en de invloed van de Heidelbergse Catechismus, die 450 jaar bestaat.

De laatste decennia is er meer aandacht voor de oecumenische aspecten van de catechismus, zei ETF-decaan prof. dr. Andreas Beck. De Heidelberger kan alleen goed verstaan worden in het perspectief van de rooms-katholieke, lutherse, anglicaanse en doperse stromingen in de tijd van de Reformatie en daarna.

Strijdende protestanten

Prof. dr. E. A. de Boer, hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en docent aan de Theologische Universiteit Kampen, belichtte de kritiek van Joannes Anastasius Veluanus (ca. 1519-1570) op de lutherse theologie. Veluanus, afkomstig uit Garderen, vluchtte na zijn arrestatie door de inquisitie en zijn gevangenschap naar de Palts in het Duitse Rijk. Daar was hij mede verantwoordelijk voor de uiteindelijke vaststelling van de tekst van de Heidelbergse Catechismus.

Anastasius wilde bemiddelen tussen de strijdende protestanten. Lutheranen en gereformeerden konden beter samen het avondmaal vieren dan erover vechten, stelde hij. Zelf benadrukte Veluanus dat het lichaam van Christus weliswaar in de hemel is, maar dat er een actieve kracht van uitgaat. Net zoals de zon aan de hemel blijft staan terwijl zijn stralen ons verwarmen.

Hoe belangrijk de avondmaalsleer is voor het verstaan van de catechismus, bleek ook uit de bijdrage van prof. dr. H.-M. Kirn, hoogleraar aan de Protestantse Theologische Universiteit in Groningen. Hij liet zien hoe lutherse theologen in de zestiende eeuw tegen de catechismus polemiseerden. Sommigen plaatsten de gebruikers van de Heidelberger op één lijn met de spiritualisten. Zij stelden dat de gereformeerden Christus opsloten in een klein hoekje van de hemel, net zoals de rooms-katholieken Hem opsloten in de monstrans.

Vergeten catechismus

Prof. dr. Anthony Milton, hoogleraar kerkgeschiedenis aan de universiteit van Sheffield, is specialist in de relatie tussen de Anglicaanse Kerk en de gereformeerden. De rol van de Heidelbergse Catechismus in de Anglicaanse Kerk is een onderbelicht thema, zo stelde hij. Latere anglicanen vinden het geschrift te puriteins en herschrijven hun geschiedenis door gereformeerde elementen eruit weg te laten. Toen de puriteinen in Westminster hun eigen catechismussen opstelden, raakte de Heidelberger in de vergetelheid.

Toch heeft deze catechismus een ongekend grote invloed gehad in Engeland. Er verschenen talloze edities, waarin soms de naam van Heidelberg of Ursinus werd weglaten. Studenten in Cambridge gebruikten de Latijnse editie voor hun persoonlijke godsdienstoefening.

Oxford gaf zelfs een officiële universiteitseditie uit en stelde het gebruik ervan verplicht voor alle junioren. In de inleiding van deze editie staat dat geen enkele andere catechismus de beginselen van de ware religie zo volledig en zo duidelijk verwoordt.

Ook het commentaar van Ursinus, in Nederland bekend als het ”Schatboek”, was ongekend populair; het werd nog vaker gedrukt dan de ”Institutie” van Calvijn. In dat commentaar staan echter kritische passages over bepaalde liturgische gebruiken die in de Anglicaanse Kerk nog in gebruik zijn. Aanvankelijk was er een breed draagvlak voor de Heidelberger. Daarin kwam echter verandering toen de puriteinen de anticeremoniële passages benadrukten.

Zaligmakende werk

De invloed van de Heidelbergse Catechismus in de Amerikaanse koloniën kwam ook aan de orde. Prof. dr. Jan Stievermann uit Heidelberg maakte duidelijk hoe verschillend de Duitse gereformeerden in de achttiende eeuw de catechismus gebruikten. De tegenstanders van de opwekkingsbeweging benadrukten de formele en intellectuele instemming met de leer tegenover geestdrijverij. De voorstanders van de opwekkingen lazen de catechismus als een beschrijving van het zaligmakende werk van de Heilige Geest.

Prof. dr. Antoon Vos, sinds 2008 gasthoogleraar historische theologie aan de EFT, trok lijnen van de catechismus naar de katholiciteit van de middeleeuwse theologie. De Reformatie nam afstand van sommige middeleeuwse scholastici, maar borduurde ook voort op een brede augustijnse stroming.

Veroordelingen

Aan rooms-katholieke zijde verschenen ook anticatechismi. Prof. dr. F. van der Pol, hoogleraar in Kampen, belichtte ”De Catholijcke Catechismus”. In dit boek, in 1594 gedrukt in Antwerpen, probeert Martinus Duncanus in vraag-en-antwoordvorm de Heidelbergse Catechismus te weerleggen. Het doel was afgedwaalde rooms-katholieken terug te brengen naar de moederkerk en om de eigen jongeren een tegengeluid te laten horen.

Prof. dr. Johanna Rahner, een rooms-katholieke theologe uit Kassel, betoogde dat protestanten niet te snel afstand moeten nemen van de veroordelingen van de rooms-katholieke mis, zoals in vraag en antwoord 80 van de Heidelbergse Catechismus. Het offerkarakter van de eucharistie is verweven met de hiërarchische structuur van Rome en de centrale rol van de gewijde priester. Vernieuwing van de Rooms-Katholieke Kerk is er het meest bij gebaat als protestanten de vinger bij de zere plek blijven leggen.