Voor veel mensen verhouden economie en het Evangelie zich als water tot vuur. Economie lijkt immers te draaien om het nastreven van het eigen belang en zo veel mogelijk geld verdienen. Het Koninkrijk van God daarentegen gaat niet om het dienen van het eigen belang maar om het grote liefdesgebod: het liefhebben van God en de naaste.

Jezus Christus verwoordt deze spanning tussen de materialistische opvatting van economie en het christelijk geloof in de Bergrede, in het bijzonder in Matth. 6:24 (NBV): „Niemand kan twee heren dienen: hij zal de eerste haten en de tweede liefhebben, of hij zal juist toegewijd zijn aan de ene en de andere verachten. Jullie kunnen niet God dienen én de mammon.”

Hoe gaat een econoom die het christelijk geloof aanhangt om met de spanning tussen economie en dat geloof? Deze bijdrage is de weergave van mijn zoektocht naar een synthese van economie en het Koninkrijk van God – een synthese tussen koopman en dominee die voortkomt uit het gebed in de berijmde Psalm 86: „Voeg geheel mijn hart tezaam, tot eer van Uw Naam.”

Rationaliteit

De perceptie dat het Evangelie weinig van doen heeft met economie wordt bijgesteld wanneer men beseft dat twee elementen die in de economie centraal staan –rationeel handelen en baatzuchtig gaan voor je eigen geluk– ook terugkomen in het Koninkrijk van God. Rationaliteit en het eigen belang zijn goddelijk – tenminste als deze begrippen op een Bijbelse wijze worden ingevuld, namelijk niet los van het welzijn en van de groei van anderen.

Economie begint op het micro niveau, namelijk bij de kunst van het kiezen. Schaarste maakt dat keuzes onontkoombaar zijn. Als mensen zijn we beperkt: we hebben schaarse tijd, beperkte middelen, beperkte talenten en energie, en een beperkt sociaal netwerk. Vanwege de beperkingen die inherent zijn aan ons mens-zijn, moeten we als we kiezen voor het één het ander laten. De opbrengsten van wat we moeten laten, zijn dan kosten van onze keuze.

Rationaliteit in de vorm van het rationeel afwegen van baten en kosten waarderen economen positief. Er is inderdaad niets mis met de ”homo economicus” die gaat voor winst. Integendeel, gaan voor winst is een gezond normatief uitgangspunt, tenminste als winst breed is gedefinieerd inclusief niet-monetaire baten en kosten en ook rekening gehouden wordt met mogelijke negatieve gevolgen voor anderen.

Eigen belang

Maar hoe verhoudt de leer van Jezus Christus zich tot de micro-economie van verstandig kiezen? Jezus Christus begint in het Mattheüs­evangelie zijn bediening met een belangrijke preek: de Bergrede. Daarin roept hij ons ertoe op verstandig te handelen. Rationaliteit –het verstandig afwegen van baten en kosten– wordt positief gewaardeerd. Dit illustreert Jezus met de gelijkenis van de wijze bouwer (Matth. 7:24-26).

Jezus daagt ons uit om scherpzinnig te zijn en ons verstand te gebruiken. Hij zegt tegen zijn leerlingen in Mattheüs 10:16: „Bedenk wel, ik zend jullie als schapen onder de wolven. Wees dus scherpzinnig als een slang, maar behoud de onschuld van een duif.” Verder stelt Jezus in Lukas 16:8 dat de onrechtvaardige rentmeester wordt geprezen omdat „hij slim had gehandeld.”

Christus spreekt ons in de Bergrede niet alleen aan op ons verstand, maar ook op ons eigenbelang. Hij roept ons ertoe op voor ware schatten te gaan die niet roesten (Matth. 6:20). Hij beveelt ons aan om ware beloningen na te streven, bijvoorbeeld door in het verborgene aalmoezen te geven en te bidden, want „jullie Vader, die in het verborgene ziet, zal je ervoor belonen” (Matth. 6:4 en 6). Ook verderop in Mattheüs 6:33 spreekt Jezus ons weer aan op ons eigenbelang: „Zoek liever eerst het Koninkrijk van God en Zijn gerechtigheid, dan zullen al die andere dingen je erbij gegeven worden.”

Christus wil de mens gelukkig maken. Hij houdt van de mensen. Daarom wil Hij graag dat het ons goed gaat. De Bergrede begint niet voor niets met de zogenaamde zaligsprekingen die ons mensen de weg wijzen naar het werkelijke geluk. Jezus daagt ons uit om voor de rijkste schatten en de hoogste baten te gaan: het kennen van God en Zijn heerlijke liefde voor mensen.

Liefde

Behalve om geluk draait het in het Koninkrijk van God ook om liefde. De Bijbel stelt zelfs dat God liefde is (1 Joh. 4:16). Liefde en geluk zijn niet los verkrijgbaar. Het leven draait om geliefd worden en liefhebben. Jezus Zelf zegt in Johannes 15:11-12: „Dit zeg ik tegen jullie om je mijn vreugde te geven, dan zal je vreugde volkomen zijn. Mijn gebod is dat jullie elkaar liefhebben zoals ik jullie heb liefgehad.” Ook hier spreekt Jezus mensen weer aan op hun verlangen naar liefde en geluk.

Het probleem van de mens is niet dat hij gericht is op geluk, maar dat hij niet verstandig is en daarom het geluk op de verkeerde plaatsen zoekt. Het welbegrepen eigenbelang ligt niet in egoïsme (het geluk zoeken in jezelf, los van anderen) maar in liefde (het geluk zoeken in God en de ander). De gelukkigste momenten in ons leven zijn wanneer we ons verliezen ten behoeve van het geluk van de ander en zo God aanbidden.

Door Gods liefde te leren kennen en die liefde door te geven, zijn mensen op weg naar volmaakt geluk en worden ze bevrijd van de motivatie die tegenover liefde staat: angst. Luister naar 1 Johannes 4:18: „De liefde laat geen ruimte voor angst; volmaakte liefde sluit angst uit, want angst veronderstelt straf. In iemand die angst kent, is de liefde geen werkelijkheid geworden. Wij hebben lief omdat God ons het eerst heeft liefgehad.”

Goddelijke liefde is een geheimenis – een diepe emotie en passie die zich nauwelijks in woorden omschrijven laat. Toch doe ik een poging om een definitie van deze liefde te geven: je inzetten voor het geluk en de groei van de ander omdat je je eigen geluk zoekt in het geluk en de geestelijke groei van die ander. Er is dus een eenheid tussen je eigen geluk en dat van degenen die je liefhebt. Door anderen lief te hebben, word je zelf geheeld; we proeven wat van de diepe passies en geluk van God als we liefde uitdelen en doorgeven aan de mensen om ons heen.

Misverstanden

Liefde is ook vanuit een economisch perspectief te benaderen door de kosten en baten ervan in beeld te brengen. Het economische perspectief op liefde is behulpzaam bij het uit de wereld helpen van twee misverstanden over liefde. Het ene misverstand is dat er geen baten aan liefde zouden mogen zitten voor degene die de liefde geeft. Liefde zou namelijk slechts draaien om zelfopoffering. Het andere, omgekeerde, misverstand is dat er geen kosten verbonden zijn aan liefde: liefde moet altijd direct goed voelen.

Eerst de baten van de liefde. Liefde draait primair om het geluk dat we winnen – om de baten. Veel christenen menen dat het ware geloof schuilt in het belangeloos opgeven van zo veel mogelijk aardse zaken. Maar Paulus stelt in zijn befaamde lofzang op de liefde het volgende: „Al verkocht ik mijn bezittingen omdat ik voedsel aan de armen wilde geven, al gaf ik mijn lichaam prijs en kon ik daar trots op zijn – maar had ik de liefde niet, het zou mij niet baten (1 Kor. 13:3). Het gaat er bij de liefde dus niet om wat ik opgeef, maar om wat ik win – de baten die ik mag ontvangen, waaronder het geluk dat ik vind in het geluk van de ander.

Laten we niet trots zijn op wat we ons ontzeggen, maar laten we ons in nederigheid verheugen in de ware schat die ons ten deel valt: een liefdevolle relatie met God, met onze medemens en met onszelf. Dat alles is een waardevolle parel waarvoor je alles verkoopt. Liefde is als Goddelijke passie ten diepste baatzuchtig in plaats van onbaatzuchtig: jouw geluk is onverbrekelijk verbonden met dat van anderen.

Hebreeën 12:2 zegt over de motivatie van Jezus Christus om Zijn leven op te geven aan het kruis: „Laten we daarbij de blik gericht houden op Jezus, de grondlegger en voltooier van ons geloof: denkend aan de vreugde die voor Hem in het verschiet lag, liet Hij zich niet afschrikken door de schande van het kruis.” Jezus werd gemotiveerd door de vreugde die er voor Hem in het verschiet lag. Hij woog deze baten voor hemzelf als het ware af tegen de kosten van de vreselijke pijnen aan het kruis en het gescheiden zijn van Zijn Vader.

Uit de hoge kosten van het kruis blijkt hoe waardevol wij mensen zijn voor God: God vindt zijn geluk in het geluk van Zijn schepselen. Jezus’ offer was geen vergissing of emotionele oprisping. Hij koos voor Zijn lijdensweg uit liefde voor Zijn Vader en voor ons mensen. Hij kon die zware weg volbrengen omdat Hij zich verheugde in het resultaat van Zijn lijden: het eeuwige geluk van Zijn Vader en Zijn mensenkinderen en het vooruitzicht omringd te zijn door vele broeders en zusters (Rom. 8:29). Dat is ware liefde: je eigen geluk zoeken in het geluk van anderen.

Offers

Dat brengt me op het tweede, omgekeerde misverstand over de aard van de liefde, namelijk dat liefde altijd direct goed voelt en dat er geen kosten verbonden zijn aan liefde. Liefde geven vraagt offers en is dus kostbaar. Dat er kosten verbonden zijn aan het navolgen van Jezus in het liefhebben van mensen blijkt wel uit de volgende uitspraak van Jezus: „Wie niet zijn kruis draagt en Mij op mijn weg volgt, kan niet mijn leerling zijn” (Luk. 16:26-30).

Liefde geven gaat vaak zeer in tegen de gevallen natuur van de mens en vraagt het dragen van een kruis. Het betreft een omkering van waarden die mensen vanuit zichzelf waarderen en hoe men denkt geluk te kunnen ervaren. Jezus noemt in de Bergrede een aantal mensen ”zalig” die wij vaak in zijn geheel niet met geluk associëren, zoals armen van geest, treurenden, zachtmoedigen, barmhartigen en vervolgden.

Het praktiseren van liefde gaat vaak in tegen onze eigen wil en vraagt om een verandering van hart. Liefde draait ten diepste dan ook om geloof, om jezelf toevertrouwen aan de wil van God, Die jouw geluk voor ogen heeft.

Blunders

Niet alleen liefde geven maar ook liefde ontvangen, voelt niet altijd direct goed. Geestelijke groei gericht op duurzaam geluk vraagt correctie en lijden. Hebreeën 12:10-11 stelt: „Onze aardse vaders berispten ons maar voor korte tijd en naar eigen goeddunken, maar Hij berispt ons voor onze eigen bestwil, om ons te laten delen in Zijn heiligheid. Een vermaning lijkt op het moment zelf geen vreugde te brengen, slechts verdriet, maar op den duur plukt wie erdoor gevormd is er de vruchten van: een leven in vrede en gerechtigheid.”

Liefde kent twee kanten: bemoedigen en uitdagen, of in het Engels: ”comfort” en ”challenge”. Alle grote mannen Gods –David, Petrus en Paulus– maakten grote morele blunders. Maar zij wisten dat Gods liefde onvoorwaardelijk is en niet afhing van hun morele prestaties. Zij realiseerden zich ook dat God het goede met hen voorhad en dat dit de reden was waarom Hij hen uitdaagde te leren van hun fouten en te groeien in liefde.

Liefde kent dus zowel baten als kosten. Beide elementen komen terug in de volgende uitspraak van Jezus: „Wie achter Mij aan wil komen, moet zichzelf verloochenen, zijn kruis op zich nemen en Mij volgen. Want ieder die zijn leven wil behouden, zal het verliezen, maar wie zijn leven verliest omwille van Mij, zal het behouden. Wat heeft een mens eraan de hele wereld te winnen als hij er het leven bij inschiet? Wat zou een mens niet overhebben voor zijn leven?” (Matth. 16:24-26).

Hier zien we Jezus als econoom. Hij spoort ons aan om kosten en baten af te wegen en de rijkste schatten en de hoogste winst te verkiezen door de kosten te betalen. Hij daagt ons uit om heilzaam te leren calculeren, gericht op ons ware belang: de winst van een eeuwig leven met God.

Overgave

Waarom leg ik zo de nadruk op het nastreven van het eigen belang – zelfs in de liefde? De grote leugen van de tegenstander is dat onze liefde voor ons eigen geluk tegenover het geluk van God zou staan. Maar God wordt het meest verheerlijkt als we ons geluk –ons welbegrepen eigenbelang– vinden in God en in Zijn mensenkinderen. Het goede nieuws van het Evangelie is dat er eenheid is tussen de belangen van God, de ander en onszelf.

Sommige christenen vertellen ongelovigen vooral wat ze niet mogen en wat ze allemaal verkeerd doen en moeten opgeven. Maar dat is geen goede manier van evangelieverkondiging. Jezus Zelf liet tijdens Zijn bediening op aarde iets heel anders zien. Mensen veranderen pas en zijn bereid hun eigen leven op te geven als ze ontdekken dat ze zo hun leven winnen.

Laten we daarom dankbaar zijn voor de behoeften en verlangens van mensen, want dat biedt de kerk als lichaam van Christus goede aanknopingspunten om te laten zien dat God hun geluk voor ogen heeft. Als mensen God leren vertrouwen, veranderen ze geleidelijk van binnenuit in meer liefdevolle mensen – mensen die geen offers móéten brengen, maar offers wíllen brengen om zo Christus en de kracht van Zijn genade te laten zien en te ervaren (Filip. 3:10; 2 Kor. 4:7). Dat is in feite het verschil tussen leven vanuit genade en leven vanuit de wet. God heeft niets van ons nodig. Hij verlangt alleen naar onze gelovige overgave aan Hem, zodat we goede gaven van Hem verwachten (zie Hebr. 11:6).

Crimineel

In de tweede plaats zorgt de nadruk op eigen belang voor meer evenwicht in relaties tussen degene die geeft en degene die ontvangt. Een gever staat niet boven de ontvanger. Er is sprake van tweezijdigheid. Als ik uit liefde tijd, energie of geld geef aan iemand die dat goed kan gebruiken, profiteert niet alleen de ontvanger van deze schaarse middelen maar ook de gever. In het Koninkrijk van God kan ontvangen geven zijn en geven ontvangen (vgl. Filip. 4:16-17).

Verder houdt de nadruk op het welbegrepen eigenbelang ons nederig. De offers die we brengen zijn net als de kruisdood van Christus het gevolg van heilzame en baatzuchtige calculatie, gericht op een rijk leven van geluk en liefde.

Laten christenen niet de pretentie hebben beter te zijn dan criminelen en hebzuchtige bankiers omdat we minder baatzuchtige verlangens zouden hebben. Laten we niet trots zijn op onze prestaties omdat we onszelf werelds plezier ontzeggen, maar laten we ons in nederigheid verheugen in de baten van de genadige liefde die ons door Gods rijke vrijgevigheid ten deel vallen.

Wij groeien alleen uit tot liefdevolle mensen als wij onszelf veilig weten. Liefde is niet gebaseerd op onze eigen morele prestaties, maar op de liefdevolle veiligheid die God ons biedt (zie 1 Joh 4:10). Zelfs in het geven van liefde aan anderen mogen we Gods genade blijven ontvangen. Liefhebben is een winstverdubbelaar op Gods genade. We leven altijd en overal van Gods genade.

De auteur is hoogleraar economie aan Tilburg University. Dit is een bewerking van de bijdrage van prof. Bovenberg aan het symposium ”Maak vrienden met de mammon. Over de relatie tussen economie en theologie” dat donderdag in Tilburg werd gehouden ter gelegenheid van het afscheid van dr. Theo Salemink.