Met een vaartje van 100 kilometer per uur snort een ScanEagle door de lucht. Nauwkeurig spiedt een camera onder aan de unmanned aerial vehicle (uav) het landschap af op ongerechtigheden. Geen burger of bouwwerk blijft onopgemerkt.

Met een paar klikken op een muis dirigeert adjudant Willem Wolf van het Joint Istarcommando op 
Artillerie Schietkamp ’t Harde de virtuele vlucht ScanEagle over het scherm. Eén klik, en het onbemande toestel verlegt z’n koers. Twee klikken, en de uav blijft rondjes vliegen boven een havengebied.

Een live videostream stuurt de beelden naar een commandocentrum. Ter analyse. „Een prachtsysteem”, verklaart Wolf. „De vluchtvoorbereiding kost veel tijd, het vliegen is simpel. Na de koffie de lucht in.” Met een schuin oog houdt Wolf z’n uav via het scherm in de gaten. Snelheid 100 kilometer per uur, vlieghoogte 989 meter, toerental 4943 toeren per min.

De ScanEagle opereert zonder start- en landingsbaan. Militairen schieten de 22 kilo zware uav eenvoudigweg met pneumatische druk de lucht in vanaf een meterslange lanceerbasis. Een propellertje aan de achterkant stuwt de eagle vervolgens omhoog.

De landing is zo mogelijk nog ingenieuzer. Een 14 meter lange, verticaal gespannen lijn vist de ScanEagle uit de lucht. De uav vindt dankzij een gps-systeem de exacte locatie van de kabel en vliegt er met een vleugel tegenaan. „Op 60 centimeter van het midden.” De lijn glijdt langs de vleugelrand en haakt zich vast aan de vleugeltip. Missie geslaagd.

Vloot

Nederland beschikt over drie ScanEagle’s, één analoge en twee digitale. De analoge kan het gewone telefoonverkeer storen. „Deze is daarom verboden in Nederland”, legt generaal-majoor Leo Beulen van de landmacht uit. De twee nieuwe, digitale jongens maken gebruik van een datalink. Vanaf juni kiezen ze het luchtruim.

Defensie heeft de ScanEagle vorig jaar voor het eerst ingezet vanaf de Hr. Ms. Rotterdam bij de antipiraterijmissie in Somalië. De ScanEagle is 65 keer ingezet met een totale vluchtduur van 480 uur. „Een hele prestatie.”

Defensie maakt sinds eind 2009 dankbaar gebruik van de Raven RQ-11. Militairen lanceren deze mini-uav, bereik 10 kilometer, met de hand. De Raven kan worden uitgerust met een dag- of nachtcamera. Een Raventeam kan met meerdere exemplaren tegelijk surveilleren.

Nederland overweegt verder de aanschaf van vier Reapers, middelgrote onbemande verkennings- en aanvalsvliegtuigen. Vooralsnog onbewapend. Defensie kan deze uav’s echter uitrusten met 1700 kilo aan bommen en raketten.

Het aantal onbemande vliegtuigjes stijgt wereldwijd snel. Volgens het International Institute for Strategic Studies (IISS) maken elf staten gebruik van 56 verschillende types drones. Wereldwijd zijn er ruim 800 uav’s operationeel, exclusief de niet-bekende aantallen van China, Turkije en Rusland.

De prestaties en specificaties van uav’s lopen sterk uiteen. De grootste, een bewapende Global Hawk, kan binnen 24 uur overal ter wereld een aanval uitvoeren. De kleinste, een insectachtig uav’tje, kan landen op een arm of been, een prik uitdelen en stiekem DNA-materiaal afnemen.

De dodelijke drones trekken de meeste aandacht. Alleen al in 2010 voerden de Amerikanen 110 aanvallen uit in Pakistan en ruim 1000 in Afghanistan. Sinds 2004 zijn er in Pakistan naar schatting 3000 slachtoffers gevallen bij aanvallen met uav’s.

Dronedrukte

In Nederland is Defensie allang niet meer de enige uav-gebruiker. Inmiddels maken zeker 115 bedrijven en organisaties dankbaar gebruik van onbemande vliegtuigjes of helikopters. Wehkamp, bol.com en de MediaMarkt bieden particulieren voor 300 euro kleine uav’s aan, te bedienen met een iPad. Daarvan zijn er inmiddels naar schatting 50.000 verkocht. Met hd-camera, voor bijvoorbeeld een haarscherpe opname in de tuin van de buren.

De dronedrukte in de lucht neemt snel toe. De eerste bijna-botsing met een Defensiehelikopter heeft zich recent voorgedaan, meldt generaal-majoor Beulen. Over de toedracht, locatie en datum wil hij niets kwijt. De krijgsmacht beraadt zich op maatregelen.

Politie en justitie, brandweer en burgemeesters sturen steeds vaker een uav van Defensie de lucht in. Het doel van de inzet varieert van crisisbestrijding en ordehandhaving tot dijkinspectie en de opsporing van criminelen. Het wapen van de onbewapende uav is de camera.

Overheden hebben sinds augustus 2009 op ten minste 551 dagen drones ingezet. In 2012 is elke twee dagen een deel van het luchtruim afgezet om met een uav te vliegen. De Staatscourant maakt zo’n gedeeltelijke afzetting achteraf bekend.

Rotterdam, Utrecht, Arnhem en Harlingen zijn vorig jaar dagenlang vanuit de lucht met een Raven bespied. Politie en justitie laten doorgaans weinig los over deze uav-operaties. Waarom is er in 2012 wekenlang boven Amersfoort gevlogen? En tussen Utrecht en Arnhem?

De populariteit van de onbemande toestellen laat zich raden. Politie en justitie kunnen ongemerkt, voor langere tijd en vanaf grote hoogte, uitgestrekte gebieden in de gaten houden. Bovendien kan de politie met uav’s de pakkans van criminelen vergroten.

Burgers en politici maken zich zorgen over de toenemende bespionering vanuit de lucht. „We moeten ons ernstig afvragen of we dit allemaal willen”, zegt burgerrechtenactivist Rejo Zenger van Bits of Freedom. Burgers hebben volgens hem weinig moeite met de opsporing van criminelen. Maar geldt dat ook voor het scannen van kentekens en gezichten?

De Tweede Kamer is verdeeld. Een ruime Kamermeerderheid riep het kabinet in 2011 ertoe op toekomstige Defensiedrones ook in te zetten „in het kader van de binnenlandse veiligheid.” D66 stelde eerder dit jaar echter kritische vragen.

De inzet van drones is een schending van de privacy, vindt Léon Wecke van de Radboud Universiteit. „We worden overal al door camera’s beloerd. En nu ook nog door drones, terwijl we ons dat niet bewust zijn.” Rob van Nieuwland, voorzitter van branchevereniging Darpas, pleit ervoor data en locaties van uav-vluchten duidelijker én vooraf bekend te maken. „Daarmee haal je direct de angel uit de privacydiscussie.”

Vier drones

RQ-11 Raven

lengte: 0,91 meter

spanwijdte: 1,37 meter

max. startgewicht: 2,1 kilo

snelheid: 98 km/uur

vluchtduur: max. 60 min

bereik: 10 kilometer

aantal in NL: 75

X-200 ScanEagle

lengte: 1,48 meter

spanwijdte: 3,11 meter

max. startgewicht: 22 kilo

snelheid: 90-130 km/uur

vluchtduur: 16-24 uur

bereik: meer dan 70 kilometer

aantal in NL: 6

MQ-9 Reaper

lengte: 11 meter

spanwijdte: 20,1 meter

max. startgewicht: 4760 kilo

snelheid: 370 km/uur

vluchtduur: 48 uur

bereik: 1852 kilometer

aantal NL: mogelijk 4 (2016/2017)

RQ-4 Global Hawk

lengte: 14,5 meter

spanwijdte: 39,9 meter

max. startgewicht: 14.628 kilo

snelheid: 575 km/uur

vluchtduur: 28 uur

bereik: 14.001 kilometer

aantal in NL: geen