Wat is echt gebeurd en wat is verzonnen? Dat is het dilemma bij –of het bezwaar tegen– elke historische roman. Historicus Bert Bukman heeft ervoor gekozen het levensverhaal van NSB-leider ir. A. A. Mussert in fictie weer te geven. ”Anton” heet het boek over de nationaalsocialist die in 1946 voor het vuurpeloton moest omdat hij Hitlers schrikbewind tot het eind toe trouw gebleven was.

Mussert was de zoon van een Werkendamse bovenmeester. Vrienden had hij in zijn jeugd nauwelijks. Op school werd hij getreiterd. In dienst bij de marine kon niet, omdat hij te klein was. In plaats daarvan werd hij student weg- en waterbouwkunde. De vlammende betogen van prof. Valckenier Kips misten hun uitwerking niet: Mussert raakte ervan overtuigd dat het land een krachtig staatsgezag nodig had. Dat hadden de Duitsers beter begrepen dan de Nederlanders.

Mussert trouwde met een zus van zijn moeder. Ze was achttien jaar ouder dan hij. De eerste plannen die hij als ingenieur maakte, werden niet uitgevoerd. Wat er –al was het met flink wat vertraging– wel kwam, was het Valleikanaal, en daarmee tekende Mussert een onderdeel van de Grebbelinie die later zijn Duitse vrienden moest tegenhouden. De gang van zaken rond zijn voorstellen ondermijnde zijn vertrouwen in de democratie.

Met succes leidde hij het verzet tegen een verdrag met de Belgen over een kanaal van Antwerpen naar Moerdijk. Dat smaakte naar meer. Eerst werkte hij zich als ingenieur op. In die tijd ontwierp hij het Amsterdam-Rijnkanaal. Daarna stortte hij zich op de politiek. Hij was het eerste ”stamboeklid” van de Nationaalsocialistische Beweging, die na een aarzelend begin de vleugels breed uitsloeg. Hij was de Leider, met een hoofdletter, en dat bleef hij tot het bittere eind. Verkiezingssuccessen brachten in de jaren dertig kortstondige euforie. De NSB was al op haar retour toen Hitler zijn troepen de Nederlandse grens over stuurde.

Namen als NSB en Mussert werden synoniem voor landverraad en heulen met de vijand. Mussert uitte openlijk kritiek op de Duitsers, maar bleef bondgenoot van het regime dat zijn eigen volk en vaderland verdrukte.

In het laatste oorlogsjaar tekende de ondergang zich steeds scherper af. Mussert kwam meer en meer alleen te staan. Hij wist zich echter als Algemeen Leider te handhaven, ook doordat Hitler hem de hand boven het hoofd hield. Van zijn vrouw vervreemdde Mussert; met een jong achternichtje had hij een verhouding. De andere buitenechtelijke affaires –onder anderen met een getrouwde Joodse vrouw– laat Bukman ongenoemd. De auteur schildert de mens Mussert. Het boek is met vaart geschreven, helaas ontsierd door vloeken.

Op 7 mei 1945 verdween de NSB-leider in de gevangenis van Scheveningen. Precies een jaar later werd op de Waalsdorpervlakte het doodvonnis voltrokken. Nederland probeerde de oorlog te verwerken, ermee af te rekenen, de drijfveren van mensen te doorgronden. Dat verklaart de stroom aan publicaties die nog altijd niet te stelpen is. De zwartste bladzijde van de twintigste eeuw bleef moeilijk leesbaar.

Boekgegevens

”Anton. Mussert en de NSB. Opkomst en ondergang van een populist”, Bert Bukman; uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 2013; ISBN 978 90 290 8862 6; 335 blz.; € 19,99; e-book € 12,99.