Vrede van Utrecht na drie eeuwen herdacht
Niet de Vrede van Münster –aan het eind van de Tachtigjarige Oorlog–, maar de Vrede van Utrecht bezegelde de politieke strijd tussen Rome en Reformatie. Tegelijk werd de Franse heerszucht gestopt. Drie eeuwen geleden beëindigden diplomaten het oorlogstumult dat Europa lange tijd in zijn greep had gehouden.
Nederlanders verwarren de Vrede van Utrecht (1713) soms met de Unie van Utrecht (1579). De Vrede van Utrecht regelde het machtsevenwicht tussen de Europese naties. Hij maakte een –voorlopig– eind aan twee eeuwen van godsdiensttwisten en bloedige oorlogen die Europa verdeeld hielden. Het akkoord werd echter ook gezien als het begin van de neergang van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Machtsstrijd
In Utrecht werd eigenlijk een reeks verdragen gesloten. Ze bezegelden onder meer het einde van de Spaanse Successieoorlog. Die was sinds 1701 gevoerd tussen Frankrijk, Spanje en Beieren enerzijds en de Grote Alliantie van Groot-Brittannië, Oostenrijk, Duitse vorstendommen, de Nederlanden en Portugal anderzijds. Het alpenland Savoye stapte in 1703 over van de alliantie naar Frankrijk.
In Spanje was koning Karel II in 1700 kinderloos gestorven. Hij was ertoe overgehaald Filips van Anjou als zijn troonopvolger aan te wijzen. Omdat die onder invloed van zijn grootvader, de Franse koning Lodewijk XIV, stond, vreesden andere landen dat er een enorm machtsblok zou ontstaan. De Habsburgse keizer Leopold I maakte voor zijn familie ook aanspraak op de Spaanse troon. Het leidde tot gevechten in Europa, maar ook in Canada en India, voor de kust van West-Afrika, in Latijns-Amerika en in de Caraïbische Zee. Daarom wordt de strijd soms als de eerste wereldoorlog aangeduid. Er vielen honderdduizenden doden, de handel stagneerde en de staatsschulden liepen op.
Voor Lodewijk stond maar één ding centraal tijdens de 53 jaar dat hij aan de macht was: alleenheerschappij en persoonscultus. Door de verwoestingen die hij in buurlanden aanrichtte en zijn meedogenloze optreden tegen zijn protestantse onderdanen joeg hij de rest van Europa tegen zich in het harnas. Overigens hadden niet alleen de Franse, maar ook de Habsburgse vorsten hun best gedaan om de aanhangers van de Reformatie van de kaart te vegen.
Frankrijk leek de Spaanse Successieoorlog te kunnen winnen, maar Willem III –zowel stadhouder van de Nederlanden als koning van Engeland– wist een sterke coalitie op te bouwen en dat doorkruiste de aspiraties van de Franse koning. Willem overleed in 1702, maar zijn Britse bevelhebber bleek een geniaal veldheer.
Compromis
Het werd Lodewijk duidelijk dat de alleenheerschappij in Europa onbereikbaar was. Zoals bij dictators zo vaak het geval is geweest, kwam zijn expansionistische politiek uiteindelijk als een boemerang terug. Lodewijks tegenstanders leken hem te kunnen verslaan, maar ze beseften dat men geen vrede kon stichten zonder een eervol einde voor de Franse koning. Lodewijk bleef een machtig vorst en voor het evenwicht in Europa was een sterk Frankrijk onmisbaar. Een vernederend vredesverdrag zou aan de oorlog geen werkelijk einde maken; een les die in de twintigste eeuw opnieuw moest worden geleerd.
Toen in Engeland de Conservatieven de verkiezingen wonnen, kwam er een partij aan de macht die tot compromissen bereid was. Vrede kun je bevechten, maar dat laat de verliezer vaak vol wrok achter. De Vrede van Utrecht kwam aan de onderhandelingstafel tot stand. Dat was in die tijd uniek.
De onderhandelingstafel stond in het stadhuis van Utrecht. Wellicht werd die stad gekozen om Lodewijk een al te grote vernedering te besparen: weliswaar op vijandelijk grondgebied, maar de elite van Utrecht stond als pro-Frans bekend. Ook eerdere vredesverdragen (Nijmegen 1678 en Rijswijk 1697) waren in de Republiek gesloten, dus erg opzienbarend was deze lokatiekeuze niet.
In Utrecht moest de principeovereenkomst die in het geheim al tussen de Fransen en de Britten gesloten was, worden uitgewerkt. Afgezanten van andere landen hadden –tot hun teleurstelling– weinig in te brengen.
Het stadhuis had twee portalen van gelijkwaardige grootte en allure. De gezanten van beide partijen konden zo binnenschrijden zonder strubbelingen over wie de ander moest laten voorgaan.
Voor de domstad betekende de aanwezigheid van de diplomatieke delegaties een economische impuls. Het was er meer dan een jaar feest, met veel maaltijden en hoofs vertoon. Horeca en vermaaksindustrie beleefden gouden tijden. Het stadsbestuur hief zelfs tijdelijk het toneelverbod op. Er deden allerlei verhalen de ronde over seksuele losbandigheid.
Herverdeling
Na ruim een jaar onderhandelen werd de Vrede van Utrecht getekend op dinsdag 11 april 1713. Filips V (van Anjou) werd wel koning van Spanje, maar hij en zijn opvolgers mochten niet tegelijk ook koning van Frankrijk zijn.
Omdat Karel VI van Oostenrijk Spanje niet bemachtigde, kreeg hij de Zuidelijke Nederlanden, Milaan, Napels en Sardinië.
Groot-Brittannië kreeg Gibraltar en Minorca –waarmee het de toegang tot de Middellandse Zee beheerste–, evenals een aantal Franse koloniën in Noord-Amerika: Newfoundland, Acadië (het huidige Oost-Canada, New England en Philadelphia) en het gebied rond de Hudsonbaai.
Gibraltar werd een twistappel, want Spanje bleef het als Spaans grondgebied beschouwen. Koning Juan Carlos en zijn vrouw weigerden in 1981 naar de bruiloft van prins Charles te komen omdat die tijdens zijn huwelijksreis Gibraltar zou aandoen. Vorig jaar zegde de Spaanse koningin Sofia een lunch met de Britse koningin Elizabeth af omdat prins Edward en zijn vrouw vanwege Elizabeths zestigjarig regeringsjubileum naar de kroonkolonie zouden komen. De inwoners van Gibraltar willen zelf graag Brits blijven.
De Nederlanden kregen de stad Venlo en mochten in de Zuidelijke Nederlanden troepen legeren als verdediging tegen de Fransen.
De vrede werd gevierd, al vonden de Nederlanders dat hun land er te weinig van profiteerde. De kerken hielden een dankdag, maar historici waren later zeer verdeeld in hun beoordeling van het vredesverdrag.
Groot-Brittannië werd steeds meer een maritieme wereldmacht, terwijl de Nederlanden die positie kwijtraakten. Spanje had een groot deel van zijn macht verloren en het gevaar van zowel Franse als rooms-katholieke overheersing was afgewend.
Herdenking
In Nederland is de Vrede van Utrecht lang niet zo bekend als in bijvoorbeeld Engeland. Toch wordt er groots uitgepakt bij het derde eeuwfeest. Eerder werd er soms weinig aandacht aan de herdenkingsdata besteed, ook omdat het vredesakkoord in de Nederlanden als het begin van een periode van verval werd gezien.
De onderhandelingen werden omlijst door kunst- en cultuuruitingen. Dat lijkt de belangrijkste stimulans voor de huidige herdenking: een internationaal cultureel programma dat tot 21 september duurt en de domstad flink moet promoten. Met het historische feit dat wordt herdacht, heeft het vaak maar weinig van doen.
In het Centraal Museum aan het Nicolaaskerkhof in Utrecht is van 12 april tot 22 september de tentoonstelling ”In vredesnaam” te bezichtigen.
David Onnekink en Renger de Bruin publiceerden in de Zeven Provinciën Reeks van uitgeverij Verloren in Hilversum het boek ”De Vrede van Utrecht (1713)” (ISBN 978 90 8704 312 4; 120 pag.; € 14,-).
