Nieuwe paus geeft velen hoop op herstel
De nieuwe paus Franciscus is met enthousiasme ontvangen. Zijn eerste optredens en zijn naam hebben velen hoop gegeven op herstel en opleving van de Kerk van Rome. Die hoop leeft niet alleen bij rooms-katholieken, ook veel protestanten hebben hoge verwachtingen van de nieuwe paus. Rome wordt al jaren geplaagd door een slechte pers als gevolg van de vele misstanden in de Rooms-Katholieke Kerk die aan het licht zijn gekomen. Kan er nu een streep onder worden gezet en een nieuw begin gemaakt?
De geschiedenis laat zien dat er door de eeuwen heen veel verkeerd is gegaan in de kerk. Als gevolg daarvan is het karikaturale beeld ontstaan dat misstanden de kerkgeschiedenis overheersen. Dat heeft voor een deel met de bronnen te maken. Visitatierapporten en verslagen van kerkelijke vergaderingen berichten immers meestal over de dingen die niet goed zijn. Dat kan een scheef beeld geven, maar ze zijn ook een boeiende bron voor verhalen.
Zo schreef de Duitse rooms-katholieke kerkhistoricus Hubert Wolf een boek over de nonnen van Sant’Ambrogio. In het klooster, niet ver van het Vaticaan, was veel mis op het gebied van geld, macht en seksualiteit. En dan gaat het niet over de middeleeuwen, maar over de 19e eeuw. Lange tijd was onbekend dat de acta over dit klooster nog bestonden, totdat Wolf ze in de archieven van het Vaticaan ontdekte. Hij schreef er een fascinerend en ook schokkend boek over. De kans is echter groot dat een boek als dit de indruk wekt dat het in elk klooster mis was. En is.
Dat dit niet het geval is, blijkt uit het grote overzichtswerk dat onder leiding van de Duitse historica Edeltraud Klueting verscheen en de geschiedenis van de kloosters van de karmelieten in Duitsland behandelt. Het overzicht van de geschiedenis van deze orde bepaalt de lezer bij het vele goede dat de karmelieten hebben gedaan voor kerk en samenleving, en voor het praktisch maken van het geloof.
De orde werd in 1150 gesticht en breidde zich sinds de 14e eeuw over heel Europa uit. De kaarten in dit overzichtswerk laten echter ook zien hoezeer het aantal kloosters weer gereduceerd is. Armoede, gerichtheid op gebed en op de lof aan God kenmerkten deze orde, die zich vooral door het leven van Maria liet en laat inspireren. Wie die boek doorneemt, kan zien hoe onterecht het is te denken dat kloosters en misstanden nagenoeg synoniem zijn.
Katholieke reformatie
Velen hopen dat de nieuwe paus zal zorgen voor een aantal hervormingen binnen de kerk. Als jezuïet staat hij wat dat aangaat in een traditie van geestelijken die steeds geprobeerd hebben de kerk bij de les te houden. Deze in 1540 gestichte orde behoorde immers tot de belangrijkste instrumenten van de Contrareformatie.
Voor protestanten betekende dit destijds niet veel goeds. Hoewel van rooms-katholieke zijde doorgaans liever over de ”katholieke reformatie” gesproken wordt, hebben de redacteuren –Alexandra Bamji, Geert Janssen en Mary Laven– van een nieuwe bundel over deze beweging toch voor de oude titel ”counter-reformation” gekozen. Het boek biedt een uiterst waardevol overzicht van alle aspecten van de rooms-katholieke reactie op de protestantse Reformatie.
Omdat in dit boek het nieuwste onderzoek verwerkt is, wordt hier het beeld bijgesteld als zou de Contrareformatie slechts een gewelddadige en oerconservatieve reactie op het optreden van Maarten Luther en de zijnen zijn geweest.
Dit beeld wordt bevestigd door de studies die zijn opgenomen in de bundel ”Reforming Reformation”, die onder redactie van de Amerikaanse historicus Thomas F. Mayer verscheen. Het gaat daarin over het katholieke christendom tussen 1300 en 1700; deze periode wordt beschreven als een tijd waarin een permanent verlangen bestond naar en voordurend gewerkt werd aan reformatie van kerk en samenleving. Er was dus niet slechts één Reformatie –die van Luther–, die gevolgd werd door één rooms-katholieke reactie daarop. Dit is een interessante benadering die uitnodigt tot kritiek, maar ook tot kijken met een frisse blik, die nodig zal zijn om op een constructieve wijze met het Reformatiejubileum van 2017 bezig te zijn.
Herintreders
Ook een paus uit Argentinië beseft heel goed dat de situatie van de kerk in het huidige Europa een heel andere is dan die in de zestiende eeuw. Maar ook heel anders dan die van vijftig jaar geleden. Rooms-katholieken en protestanten hebben nu voor een belangrijk deel met dezelfde problemen en uitdagingen te maken.
Interessant is in dat licht te lezen hoe beide partijen in de 16e en de 17e eeuw met elkaar omgingen. De Duitse historici Uwe Israel en Michael Matheus gaven onlangs een bundel lezingen uit over de positie destijds van protestanten in Venetië en Rome. Het beeld is vrij duidelijk. Er waren, vergeleken met vandaag, relatief veel protestanten, maar gebrek aan verbindingen met protestanten ten noorden van de Alpen bracht hen in een isolement. Deze positie betekende dat velen er toch voor kozen terug te keren tot de Kerk van Rome. Voor zulke ‘herintreders’ waren onder meer in Venetië en Rome speciale scholen opgezet.
Dat was in de Nederlanden heel anders. Christine Kooi, een Amerikaanse historica met Nederlandse wortels, heeft verschillende mooie studies over de Reformatiegeschiedenis van Nederland geschreven. Onlangs publiceerde ze een boek over de vraag hoe rooms-katholieken en protestanten in de gouden eeuw met elkaar omgingen. De gereformeerde religie was in de Republiek bevoorrecht. Rooms-katholieke erediensten waren verboden, maar in het leven van alledag was daar niet zo gek veel van te merken. Er waren wel degelijke confessionele verschillen, maar mensen konden best met elkaar zakendoen, de straat schoonhouden en een feestje vieren. Nederland stond ook toen al bekend om deze vorm van religieuze tolerantie, waarbij Rome en Reformatie toch duidelijk hun leer en het leven dat daarbij hoorde bewaakten.
De nieuwe paus zal hetzelfde willen. En hij zal protestanten pas serieus nemen als dat ook hún beleid is.
”Die Nonnen von Sant’Ambrogio. Eine wahre Geschichte”, Hubert Wolf; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 34 0664 522 8; 544 blz.; € 24,95; ”Monasticon Carmelitanum. Die Klöster des Karmelitenordens in Deutschland”, Edeltraud Klueting (red.); uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 34 0212 954 8; 1032 blz.; € 68,-; ”Reforming Reformation”, Thomas F. Mayer (red.); uitg. Ashgate, Hampshire; ISBN 978 14 0945 154 9; 252 blz.; € 98,99; ”The Ashgate Research Companion to the Counter-Reformation”, Alexandra Bamji e.a. (red.); uitg. Ashgate, Hampshire; ISBN 978 14 0942 373 7; 488 blz.; € 115,-; ”Protestanten zwischen Venedig und Rom in der Frühen Neuzeit”, Uwe Israel en Michael Matheus; uitg. Akademie Verlag, Berlijn; ISBN 978 30 5005 410 0; 310 blz.; € 79,80; ”Calvinists and Catholics during Holland’s Golden Age”, Christine Kooi; uitg. Cambridge University Press, Cambridge; ISBN 978 11 0702 324 6; 246 blz.; € 83,99.
