”De groot-inquisiteur. Christus door de kerk verworpen”
Auteur: F. M. Dostojevski; ingeleid en geannoteerd door Willem J. Ouweneel
Uitgeverij: Aspekt, Soesterberg, 2003
ISBN 90 5911 089 7
Pagina’s: 92
Prijs: € 14,98. De romans van Dostojewski vragen, gezien omvang en ’zwaarte’, nogal wat tijd om te lezen. Als een soort warming-up zou het boekje ”De groot-inquisiteur” van prof. Willem J. Ouweneel kunnen dienen. ”De groot-inquisiteur” vormt de centrale legende van Dostojewski’s meest gerijpte hoofdwerk, ”De gebroeders Karamazov” (1879-1880). Ouweneel geeft een inleiding op Dostojewski’s werk en verzorgde een geannoteerde uitgave van de legende.

In de legende verschijnt Jezus in het zestiende-eeuwse Sevilla. De menigte is op het plein voor de kathedraal bijeen. Juist op dat moment wordt het geopende witte lijkkistje van een kind de kathedraal binnengedragen. Vol mededogen ziet Christus toe, en evenals zestien eeuwen eerder spreken zijn lippen het „dochter sta op.” Beroering onder het volk, kreten, snikken. Dan passeert de kardinaal grootinquisiteur in eigen persoon de kathedraal. Hij heeft gezien hoe het meisje overeind kwam. In zijn ogen ligt een onheilspellende gloed. Jezus wordt door de garde van de grootinquisiteur opgepakt en naar een donkere cel gebracht. Hij zal de volgende dag op de brandstapel worden omgebracht. „Waarom bent u ons voor de voeten komen lopen?”, verwijt de grootinquisiteur zijn gevangene. Dan geeft hij uitvoerig zijn commentaar op de drie vragen die de duivel ooit aan Jezus in de woestijn heeft gesteld. Dat commentaar is tegelijk een soort geschiedfilosofische verhandeling over de westerse cultuurgeschiedenis.

In hoeverre vertolkt deze legende de opvattingen van Dostojewski? Kunnen vrijheid (van de elite) en geborgenheid (van de massa) in deze wereld samengaan? Van ”De gebroeders Karamazov” bestaan talloze interpretaties, evenals van de legende. Een van de dingen die de grootinquisiteur Jezus kwalijk neemt is dat Hij voor de elite heeft gekozen en de massa aan zichzelf heeft overgelaten. De elite zijn de uitverkorenen, de enkelingen die de hoge norm die Jezus stelt aankunnen. De massa zijn de gewone mensen, voor wie het smalle pad achter Jezus aan onbegaanbaar is. Ouweneel plaatst vanuit het Nieuwe Testament kanttekeningen bij die tweedeling.

De ’voortijdige’ verschijning van Christus is een fictief experiment dat christenen en kerken kan aanzetten tot zelfkritiek, maakt hij duidelijk. „Hoeveel kerken en gemeenten zouden het vandaag de dag wellicht niet net zo beleven: als Christus zichtbaar in hun midden zou verkeren, in hun samenkomsten, in hun bestuurdersraden (of hoe die ook mogen heten), dan zouden zij Hem al gauw als een lastpost en een pottenkijker beschouwen en Hem hardop of stilzwijgend wegwensen.”