”Macht in de kerk. Democratie, gezag en leiderschap in de kerk van vandaag en morgen”
Auteur: Jan Kerkhofs
Uitgeverij: Lannoo, Tielt, 2003
ISBN 90 209 5150 5
Pagina’s: 205
Prijs: € 19,95; Titel: ”Een kerk met toekomst? De katholieke kerk in Nederland 1960-2020”
Auteur: Staf Hellemans, Willem Putman en Jozef Wissink (red.)
Uitgeverij: Meinema, Zoetermeer, 2003
ISBN 90 211 3939 7
Pagina’s: 160
Prijs: € 17,50.

De Rooms-Katholieke Kerk heeft een geïnspireerd leiderschap nodig en nieuwe vormen van inspraak, dialoog en gezag. Dat betoogt de emeritus hoogleraar Jan Kerkhofs (Leuven) in ”Macht in de kerk”. Hij wil met dit boek bijdragen tot een open debatcultuur onder christenen en tot een nieuw oecumenisch concilie (na Vaticanum II) in de Rooms-Katholieke Kerk. In een tijd waarin een stervende paus op de valreep nog dertig orthodoxe kardinalen benoemt, lijkt hiervoor echter weinig kans te zijn.

Het aantal boeken over de Rooms-Katholieke Kerk blijft maar toenemen. Met name dit herdenkingsjaar van het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland en de toenemende interne crisis binnen deze kerk is de oorzaak van het stijgende aantal publicaties.

Het boek van prof. Kerkhofs is vooral historisch van aard. Het behandelt de gedachte van inspraak en synodaliteit vanaf de Middeleeuwen en spreekt uitvoerig over het ”pauselijk dienstambt”. De paus is geen heerser maar dienaar van de kerk, althans: hij dient dat te zijn. Het boek toont verwantschap met de overtuiging van de kritische rooms-katholieke theoloog Hans Küng als gezegd wordt dat Jezus allergisch was voor machtsontplooiing.

Kerkhofs behandelt de ontwikkeling van de eerste ”broeder- en zusterschap” naar een kerk waar de clerus, de hiërarchie en de macht het voor het zeggen hebben. De kerk wordt steeds meer een ámbtskerk. Echte inspraak verdwijnt. De auteur ziet de weg van de synoden als de meest traditionele en doelmatige weg om geleidelijk een algemene mentaliteitsverandering in de richting van meer medeverantwoordelijkheid voor te bereiden. Maar het blijft volgens hem langetermijnwerk, gezien het feit dat de vertragingsmanoeuvres in de kerk hardnekkig zijn.

Heilzaam
De auteur noemt het bestaan van conflicten overigens niet negatief. Het is de prijs van de vrijheid. „Windstilte in en rond kerken is gevaarlijker. Conflicten wijzen op leven, op oorspronkelijkheid, op overtuigingen en zelfbevestiging, maar ook op hardleersheid en dwarsdrijverij. Open conflicten zijn heilzamer dan verborgen ketterijen, die ondergronds voortsmeulen.” Polarisering is daar waar de verschillen in opvattingen en belangen zodanig worden toegespitst dat de betrokken groepen zich beginnen in te kapselen met verwaarlozing van wat gemeenschappelijk is.

Kerkhofs zegt dat geen enkel instituut kan overleven zonder verandering. Geen levend lichaam verdraagt het dat ontplooiing wordt tegengewerkt. Het oude model van leiderschap sterft volgens hem snel uit en er ontstaan overal nieuwe soorten voorgangers. Kerkhofs schrijft uit een bewogenheid met de toekomst van de kerk. De tijd dringt volgens hem, gezien het oprukkend agnosticisme en de islam. De auteur komt tot de gedachte dat het Rijk Gods niet samenvalt met de kerk, maar dat het eerste het primaat heeft en helaas steeds meer onderbelicht raakt. In zijn slothoofdstuk voert hij een pleidooi voor het luisteren. „Luisteren naar de leken in de kerk is niet zo eenvoudig als het lijkt”, aldus Kerkhofs. „Al zijn steeds meer leken theologisch beter onderlegd, velen zijn het ook niet. Zij gehoorzamen liever dan zich in een te moeilijk debat te mengen. Maar ook onderlegden kunnen luisteren moeilijk maken. Zij behoren meestal tot uiteenlopende strekkingen in de kerk en zijn volgens diverse graden op de kerk betrokken.”

Patstelling
De Rooms-Katholieke Kerk in Nederland ontwikkelde zich van 1960 tot 2002 van volkskerk naar keuzekerk, zo stelt Staf Hellemans in de bundel ”Een kerk met toekomst?” Het ”ultramontaanse massakatholicisme” (dat wil zeggen: een grote groep gericht op trouw aan Rome) dat tussen 1850 en 1960 zulke hoge ogen gooide, is na 1960 ontbonden. Er is een tendens naar weinig georganiseerde religiositeit. Hellemans constateert overigens een patstelling: de conservatieven, die zweren bij een strikt Romeins gerichte kerk, en de progressieven, die dromen van een democratisch en theologisch liberale kerk, zijn hoogstens in staat om een kleine minderheid aan te spreken. In het Nederlands rooms-katholicisme heeft men zich reeds min of meer bij neergelegd bij een minderheidskerk. Lichtpuntje is de opleving van religie en de gedachte dat een minderheidskerk ook nog veel mensen kan aanspreken. De grote vraag is of en hoe men daarin kan slagen.

Opmerkelijk is volgens Hellemans ook de paradox van de geschiedenis. De priesterkerk wordt steeds meer aangevreten door de opmars van de leken. Het animo voor het mannelijk celibatair priesterschap is na vijftig jaar weg. De beschikking over grote aantallen Romeins georiënteerde priesters was echter juist de belangrijkste hefboom van het ultramontaanse massakatholicisme van voor 1960. Maar wat wil het geval: de behoudende koers van de kerk leidt nu tot het bijna-einde van de priesterkerk. Wanneer het priesterschap opengesteld zou worden voor gehuwden en vrouwen, zou er geen priestergebrek zijn.

De overdadig tentoongespreide roomse kerkcultuur is verdwenen. Zij is enkel nog terug te vinden bij behoudende groeperingen en bij een deel van de jongere priesters. De parochie is een eigen wereld geworden, weinig of nauwelijks Romeins georiënteerd, kleinschalig en met een weinig geïnteresseerd publiek. Kerkleer, dogmatiek, is ingeruild voor spiritualiteit en woordenloze beleving. Het beleid is feitelijk erg somber: de RK-Kerk in Nederland geeft nu een beeld van onzekerheid en verlamming, ook van verkramping. „Het enthousiasme en het zelfvertrouwen zijn gering. Er wordt weinig ondernomen. Een open, publieke uitwisseling van ideeën ontbreekt. De schrik dat het toch verkeerd afloopt, overheerst. De kerkleiding wantrouwt de gelovigen en omgekeerd.” Het herstel van vertrouwen en van ondernemingslust moet volgens Hellemans vooral komen van de bisschopen als de gezichtsbepalende en cruciale leiders van de kerk. Maar die laten het kennelijk afweten.

Kerkverlating
Beide boeken geven een intrigerend beeld van het huidige conflict tussen top en basis in de RK-Kerk. Het blijft echter de vraag of de conflicten in de toekomst hoger zullen oplopen, omdat het kritische publiek steeds massaler de kerk verlaat, vooral in Nederland. De recente opheffing van de Acht Mei-beweging is daar misschien een symptoom van. In een tijd waarin de paus -komende week- zijn 25-jarig jubileum viert en op het punt staat plaats te maken voor een opvolger, zijn de ontwikkelingen in de kerk van Rome met grote spanning te volgen.