Het is soms verbazingwekkend hoe discussies op en neer kunnen gaan. Dertig jaar geleden wist iedereen dat de NS, de PTT en de gemeentelijke nutsbedrijven overrijp waren, vette katten die hoognodig een afslankingskuur moesten ondergaan. Vaak ging deze afslanking gepaard met het op afstand zetten van deze instellingen, ze meer op eigen benen te zetten en ze ook meer bedrijfsmatig te laten werken.

Zo’n twintig jaar later ebde deze euforie over verzelfstandiging en privatisering weg. Hadden we er wel verstandig aan gedaan de postbezorging en het treinverkeer uit handen te geven van de overheid? Onder aanvoering van de Christen-Unie ondernam de Eerste Kamer een onderzoek naar waar het nu allemaal uit de hand was gelopen. Want dat het uit de hand was gelopen, stond bij voorbaat vast.

Het onderzoek wijst uit dat de privatisering en verzelfstandiging van overheidsdiensten niet is verlopen volgens een alomvattende visie, een eenduidig begrippenkader, uniforme regels, na een overkoepelend debat en onder aansturing van één minister. En dus wordt aanbevolen om voortaan alles centraal aan te sturen met protocollen, uitvoeringstoetsen, marktverkenningen, onafhankelijk toezicht en evaluaties. Het parlement moet veel eerder en beter worden ingelicht, de directeuren van de diensten die worden verzelfstandigd moeten direct door het parlement kunnen worden gehoord, de publieke belangen moeten in een wet worden vastgelegd. Kortom, de kerstboom wordt volledig opgetuigd.

Uit de aanbevelingen van de commissie van de Eerste Kamer blijkt een groot vertrouwen in het planmatig kunnen aanpakken en regelen van de toekomst, in de maakbaarheid van de samenleving vanaf het Binnenhof. Het doet een beetje denken aan de utopie van het voormalige Oost-Duitsland.

Wat verontrustend is, is dat de Eerste Kamer de olifant in de kamer over het hoofd heeft gezien. De afgelopen dertig jaar zijn er zeker diensten door de overheid geprivatiseerd en op afstand gezet, maar de sluipende socialisering is vele malen groter geweest en daar heeft de Eerste Kamer het helemaal niet over.

Premies

Rond de eeuwwisseling werd de uitvoering van de sociale verzekeringen voor een groot deel genationaliseerd. De invloed van werkgevers en vakbonden op deze uitvoering werd definitief de nek omgedraaid met de oprichting van het UWV. Sluipenderwijs worden premies voor sociale verzekeringen vervangen door belastingen. Premieheffing deed tenminste nog denken aan eigen verantwoordelijkheid van de verzekerde. Tien jaar geleden werd een zevende deel van de uitgaven voor sociale verzekeringen niet via premies gefinancierd, nu is dat een vijfde.

Frappant is de socialisering van de AOW. Al jarenlang wordt er gerommeld met de premies en wordt de band tussen premies en uitgaven losgelaten, met als gevolg dat de Kunduzcoalitie vorig jaar het akkoord van de sociale partners over de AOW aan de kant schoof en verving door een politiek dictaat. Binnenkort mogen AOW’ers premie gaan betalen en dat past in geen enkele verzekering. De AOW is een voorziening geworden en daarmee een speelbal voor de politiek.

Hetzelfde gebeurt in de gezondheidszorg. De AWBZ wordt inmiddels voor 40 procent uit belastingen in plaats van premies betaald en in 2006 is een volksverzekering tegen ziektekosten in de plaats gekomen van het ziekenfonds, een werknemersverzekering. De collectieve ziektekostenverzekering wordt nog wel uit premies betaald, maar hoelang zal dat duren nu de kosten ongebreideld uit de hand lopen?

Pensioenen waren altijd een zaak van werkgevers en vakbonden, maar steeds luider klinkt de roep om pensioenvoorziening en de financiering van de woninghypotheken in elkaar te schuiven. Dat zal vast niet worden overgelaten aan het particulier initiatief. En de woningcorporaties krijgen binnenkort bezoek van de minister van Financiën, die ongegeneerd een greep in de kas zal doen.

Wat mij nog het meest verwondert, is dat de ChristenUnie deze sluipende socialisering over het hoofd ziet. Zoiets verwacht je van de Socialistische Partij, maar toch niet van een partij die in rechte lijn afstamt van Abraham Kuyper. Kuyper, die een kleine overheid nastreefde en zo veel mogelijk wilde overlaten aan de burgers en hun verbanden.

In Engeland worden op dit moment vrije scholen opgezet, scholen die steunen op private initiatieven zonder winstoogmerk, waarin onderwijzers en leraren het weer voor het zeggen krijgen en bureaucratie wordt uitgebannen. De resultaten zijn erg hoopgevend: de kwaliteit van het onderwijs is hoog en de meeste scholen staan in arme buurten. Als het aan de Eerste Kamer ligt, raakt dit soort initiatieven ondergesneeuwd onder protocollen, een rijksbrede aanpak en de eis van een beredeneerde ordening. Kuyper echter zou het geweldig hebben gevonden.

De auteur is oud-lid van de Algemene Rekenkamer.