Dankzij baanbrekend werk van neerlandica Nicoline van der Sijs staat de complete tekst van de Deux-Aesbijbel (eerste druk, 1562) sinds 2009 op internet en kan deze vergeleken worden met andere vertalingen.

De Statenvertaling heeft van de Deux-Aesbijbel het meest overgenomen uit het Nieuwe Testament, dat een geheel nieuwe vertaling uit het Grieks was; in tegenstelling tot het Oude Testament, dat een vertaling vormde van de Duitse Lutherbijbel.

Ter vergelijking Jakobus 1:2-4. 
Deux-Aes: „Myne broeders, acht dat voor groote vruechde, als ghy in veelderhande versoeckingen koemt: Wetende dat de beproeuinghe ws gheloofs lijdtsaemheyt werckt: Maer de lijdsaemheyt hebbe een volmaeckt werck, op dat ghy volmaeckt zijt, ende gheheel in gheenen dinghe ghebreckelick.” 
Statenvertaling (oorspronkelijke tekst): „Acht het voor groote vreughde, mijne broeders, wanneer ghy in velerley versoeckingen valt: Wetende dat de beproevinge uwes geloofs lijdsaemheyt werckt. Doch de lijdsaemheyt hebbe een volmaeckt werck, op dat ghy moogt volmaeckt zijn ende gheheel oprecht, in geen dinck gebreckelick.”

In het Oude Testament zijn de verschillen dikwijls groter. Ter vergelijking Psalm 84:3-5. 
Deux-Aes: „Myner ziele verlangt ende suchtet na de Voorhouen des Heeren: mijn lijf ende ziele verheughen haer, in den leuendighen God. Want den voghel heeft een huys gheuonden: ende de swaluwe haren nest, daer sy iongen opbrengen, namelicken dynen Altaer Heere Zebaoth, mijn Koninck ende mijn God. Wel dien, die in dynen huyse woonen, die louen dy altoos. Sela.” 
Statenvertaling: „Mijn ziele is begeerich, ende beswijckt oock van verlangen, nae de voorhoven des Heeren: mijn herte, ende mijn vleesch roepen uyt tot den levendigen Godt. Selfs vindt de mussche een huys, ende de swaluwe een nest voor haer, daerse hare jongskens legt, by uwe altaren, Heere der heyrscharen, mijn Coninck, ende mijn Godt. Welgelucksalich zijnse die in u huys woonen: sy prijsen u gestadelick, Sela!”

Verschillen

Prof. dr. W. van ’t Spijker, emeritus hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit Apeldoorn, zegt dat er bij de komst van de Statenbijbel een groot verschil bestond tussen de theologen en het gewone volk. „Een groot deel van het gewone volk wilde geen nieuwe Bijbelvertaling. De Deux-Aesbijbel was wel geliefd bij het volk, wat niet verwonderlijk is. In de begintijd liepen mensen die in het bezit waren van deze Bijbel de kans opgepakt te worden en op het schavot te komen, omdat deze Bijbel verboden was. Met teksten uit de Deux-Aesbijbel waren mensen de brandstapel opgegaan. Deze teksten werden doorgegeven aan de volgende generatie, die zelf ook troost vond in deze Bijbel, die overal bij de gereformeerden in gebruik was.”

Ook de doopsgezinden accepteerden de Deux Aes. Prof. van ’t Spijker: „Dat bleek tijdens de godsdienstgesprekken tussen de gereformeerden en de doopsgezinden in 1571 in Frankenthal, in 1578 in Emden en in 1593 in Leeuwarden, waar beide partijen deze Bijbel gebruikten. Er waren geschilpunten genoeg, maar niet over het gebruik van de Deux-Aesbijbel.”

Prof. Van ’t Spijker vindt de aanzwellende kritiek van de theologen op de Deux-Aesbijbel begrijpelijk, vooral vanwege het Oude Testament, dat een vertaling van de Lutherbijbel was. Hij spreekt zelf van een „krummelige” vertaling. „De luthersen en de gereformeerden groeiden in de loop van de zestiende eeuw steeds verder uit elkaar, zozeer dat de gereformeerden in Duitsland met een eigen Bijbelvertaling kwamen, die vervolgens een van de breekpunten bleek te zijn in het geschil met de luthersen.”

De hoogleraar wijst erop dat er in andere landen al diverse geformeerde Bijbels uitgekomen waren, zoals de King James (Authorised Version) in 1611. „Er ontstond een klimaat waarin de roep om een nieuwe Bijbelvertaling steeds luider werd.”

Marnix van Sint-Aldegonde

Sommige theologen wilden een herziening van de Deux-Aesbijbel, anderen vroegen om een nieuwe vertaling uit de grondtalen. Marnix van Sint-Aldegonde, de vroegere rechterhand van Willem van Oranje, was het scherpst in zijn kritiek toen hij schreef: „Ik houd de vertaling voor zo gebrekkig dat zij een geheel nieuwe bearbeiding eist. Er moet een nieuw werk komen. Want onder al de vertalingen die bestaan –ik moet het eerlijk bekennen– is er geen een zo ver verwijderd van de Hebreeuwse waarheid als die van Luther, uit welke gebrekkige Hoogduitse vertaling onze nog gebrekkiger Nederlands-Duitse is voortgekomen.” Marnix pleitte voor een geheel nieuwe vertaling uit de grondtalen. Anderen vroegen om een goede herziening van de Deux-Aesvertaling.

De Synode van Dordrecht, onder leiding van ds. Johannes Bogerman, besloot in 1618 tot een geheel nieuwe vertaling uit de grondtalen, het Hebreeuws en het Grieks, maar men zou zo veel mogelijk rekening houden met de Deux-Aesbijbel. Prof. van ’t Spijker vindt dat begrijpelijk. „Een nieuwe Bijbelvertaling ligt altijd zeer gevoelig en men doet er goed aan daarmee rekening te houden. Datzelfde zag je in onze tijd toen er een herziening kwam van de Statenvertaling.”

De hoogleraar constateert dat de directe invloed van de Deux-Aesbijbel tegenwoordig zeer gering is. „Maar de indirecte invloed, via de Statenvertaling, is blijvend aanwezig.”

Dit is het derde en laatste artikel in een serie naar aanleiding van 450 jaar Deux-Aes.

Duitse woorden

Taal is aan verandering onderhevig. De Nederlandse taal heeft invloeden van veel talen ondergaan. Op dit moment zijn het vooral Engelse woorden die onze taal binnenkomen. Na de Tweede Wereldoorlog was de invloed van het Duits –begrijpelijk– niet groot, maar vroeger was dat wel het geval. Dat kwam onder meer door de Bijbelvertaling. De eerste Nederlandse Bijbels na de Reformatie betroffen immers vertalingen uit het Duits.

Dankzij de Deux-Aesbijbel is een groot aantal woorden vanuit het Duits in de Nederlandse taal terechtgekomen, zoals afgodisch, bondgenoot, bestendig, bezoedelen, boetvaardigheid, bouwvallig, dagloner, dankoffer, diefstal, echtbreker, evenbeeld, gelukzalig, halsstarrig, handelaar, heftig, Heiland, huichelen, ijver, kleingelovig, loofhut, nederig, onderrichten, oponthoud, overheid, overreden, overweldigen, profetisch, schandvlek, toevallig, trots, tuchtigen, voorhuid, vuurwerk en wonderbaarlijk.