Dr. H. J. Selderhuis: Vrouwen in het middelpunt
De hernieuwde discussie over de plaats van de vrouw binnen de SGP valt samen met het begin van de adventstijd. Dat is bijzonder. Immers, tijdens de adventsweken treden juist vrouwen meer op de voorgrond en moeten mannen zoals Zacharias en Jozef er even het zwijgen toe doen.
Discussie over de rol van de vrouw in het publieke leven is er de eeuwen door geweest. Dat is op zich opmerkelijk, want aan de kwaliteiten van vrouwen is nooit getwijfeld. Toch vonden bijna uitsluitend mannen het moeilijk om dit in de praktijk te honoreren.
De Duitse cultuurhistoricus Sabine Koloch heeft onderzoek gedaan naar de manier waarop de communicatie tussen mannen en vrouwen op het gebied van kennis en weten tussen de 16e en de 19e eeuw plaatshad. Omdat haar boek een periode van 300 jaar beslaat, komen er heel veel interessante dingen in naar voren. Zo hadden uitgevers in de zeventiende eeuw al door dat vrouwen een specifieke doelgroep voor de afzet van boeken vormden. Resultaat was dat er al heel vroeg leesgroepen van vrouwen ontstonden waarin zij recente literatuur bespraken. Als vanzelf was dat weer aanleiding voor vrouwen om ook boeken te gaan schrijven, hoewel de uitgevers zelf in bijna alle gevallen mannelijk waren en bleven.
Even opmerkelijk is dat boeken over hoe vrouwen zich hoorden te gedragen vooral door mannen werden geschreven. In het werk van Koloch wordt ‘onze’ Anna Maria van Schurman (1607-1678) genoemd als voorbeeld van een geleerde en geëmancipeerde vrouw. In haar spoor bevinden zich de Deense Friederike Brun en de Baltische Elisa von der Recke, twee geleerde vrouwen die zich tussen 1800 en 1833 met veel moeite een plaats wisten te verwerven in een geheel door mannen beheerst vakgebied, namelijk de oudheidkunde.
De Duitse wetenschapper Adelheid Müller schreef haar even omvangrijke als lezenswaardige dissertatie over beide dames. Ze laat zien hoe de twee met de voor vrouwen beperkte mogelijkheden van opleiding hun verlangen om meer over de oudheid te weten te komen vorm wisten te geven. Via zelfstudie en het onverschrokken zoeken van contact per brief met bekende geleerden wisten zij zich niet alleen als deskundigen te presenteren, maar kregen zij ook internationale erkenning voor hun baanbrekende werk in hun vakgebied.
Dat vrouwen als gevolg van de Reformatie een andere positie in het maatschappelijke leven hebben gekregen, is onbetwist. Maar over de vraag of zij ook een bétere positie kregen lopen de meningen uiteen. Marjorie Elizabeth Plummer, hoogleraar geschiedenis aan de Western Kentucky University, publiceerde een boek waarin zij beschrijft hoe de overgang verliep van een situatie met celibataire priesters naar een met gehuwde predikanten en wat dit betekende voor vrouwen die veranderden van ”huishoudster van de pastoor” in ”de vrouw van de dominee”. Plummer heeft veel onderzoek gedaan en komt tot interessante resultaten. Zo werden vrouwen die met een priester trouwden nogal eens voor ”hoeren” uitgemaakt, terwijl het juist een probleem was dat priesters in hun celibataire staat het bordeel bezochten.
Herkenbaar is ook dat het kerkvolk wel van mening was dat het verplichte celibaat on-Bijbels was, maar dat men het toch schokkend vond als hun pastoor ging trouwen. Ook onder het reformatorische volksdeel woog de traditie destijds soms zwaarder dan de Schrift.
De veranderde status van vrouwen ten tijde van de Reformatie wordt mooi beschreven in het aantrekkelijke boek van de Duitse historicus en journalist Hartmut Ellrich. Hij presenteert daarin prominente maar vooral ook minder bekende vrouwen uit de tijd van de Hervorming, om ze zo aan de vergetelheid te ontrukken. Luthers vrouw Katharina von Bora is bekend genoeg, maar wie kent al die andere vrouwen die betrokken waren bij het werk van de Hervorming? Wie weet wat zij deden en meemaakten?
Duidelijk wordt dat de overstap naar de Reformatie voor veel vrouwen bepaald geen aangenamer leven met zich meebracht, en dat gold zowel voor de vrouwen die met een reformator waren getrouwd als voor hen die zelf actief aan de Hervorming deelnamen.
Het historische onderzoek naar de positie van de vrouw en naar de man-vrouwverhouding wordt doorgaans als genderstudies aangeduid. Er gebeurt veel op dat gebied, en daarvan getuigen ook de studies van de Britse wetenschappers Helen Kraus en François Soyer. Kraus geeft een overzicht van de manier waarop genderthema’s tot uitdrukking komen in vertalingen van geschriften uit de oudheid en uit de vroegmoderne tijd. Zo onderzocht zij de manier waarop vertalingen van Genesis 1 tot 4 hebben bevorderd dat de vrouw een positie ondergeschikt aan de man kreeg. Kraus spreekt in dit verband over ”androcentrisme”, wat betekent dat de man in het middelpunt staat en de vrouw een bijrol speelt. Haar uitgangspunt is overigens wel dat de wortel van dit ‘kwaad’ in de Bijbel zelf ligt, maar dat vertalingen deze –volgens Kraus– onrechtvaardige rolverdeling eeuwenlang hebben versterkt.
Opmerkelijk is wel dat zij de Statenvertaling als positieve uitzondering noemt omdat het daarin gebruikte woord ”huysvrouwe” correspondeert met de meer zelfstandige en vrije positie die een vrouw in de tijd van de Republiek had.
Soyer behandelt een vrij onbekend thema, namelijk het optreden van de inquisitie in Spanje en Portugal in de 16e tot de 18e eeuw tegen mannen die ervan werden beschuldigd dat ze vrouw waren en vrouwen die ervan verdacht werden eigenlijk een man te zijn. In de archieven vond Soyer verslagen van artsen die transseksualiteit moesten vaststellen, maar ook verslagen van de schokkende verhoren van mannen van wie men vond dat ze zich te vrouwelijk gedroegen en omgekeerd. Ondervragingen en onderzoeken die wij vandaag als mensonterend en vernederend zouden ervaren, waren vrij gangbaar en algemeen geaccepteerd.
Achter deze jacht zat de angst voor de invloed van de duivel die de scheppingsorde van man en vrouw omver wilde werpen. Maar uit het boek van Soyer wordt ook duidelijk dat het gangbare beeld van wat als een echte man en als een echte vrouw werd beschouwd meespeelde. Wie van dat model afweek, moest onder druk en dreiging en eventueel met geweld tot ander gedrag worden gebracht. Vanuit de Bijbel is zo’n benadering van mensen die ‘anders’ zijn moeilijk te verdedigen.
”Kommunikation, Macht, Bildung. Frauen im Kulturprozess der Frühen Neuzeit”, Sabine Koloch; uitg. Oldenbourg Akademie Verlag, München; ISBN 978 3 05 005183 3; 490 blz.; € 99,80; ”Sehnsucht nach Wissen. Friederike Brun, Elisa von der Recke und die Altertumskunde um 1800”, Adelheid Müller; uitg. Dietrich Reimer, Berlijn; ISBN 978 3496 014713; 614 blz.; € 99,- ”From Priest’s Whore to Pastor’s Wife”, Marjorie Elizabeth Plummer; uitg. Ashgate, Aldershot; ISBN 978 1 4094 4154 0; 340 blz.; £ 65,-; ”Die Frauen der Reformatoren”, Hartmut Ellrich; uitg. Imhof, Petersberg; ISBN 978 3 86568 757 9; 80 blz.; € 12,95; ”Gender Issues in Ancient and Reformation Translations of Genesis 1-4”, Helen Kraus; uitg. Oxford University Press, Oxford; ISBN 978 0 19 960078 6; 242 blz.; £ 65,-; ”Ambiguous Gender in Early Modern Spain and Portugal”, François Soyer; uitg. Brill, Leiden; ISBN 978 90 0422529 9; 328 blz.; € 123,-.
