Élie Richard noteert het allemaal in zijn reisverslag. Prof. dr. Kees Meerhoff, emeritus hoogleraar Franse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, spreekt van een historisch document van de eerste orde. „Via het verhaal van één persoon krijgen we zicht op de lotsverbondenheid van het Franse en het Nederlandse volk. We vergeten vaak dat in ons land door de eeuwen heen honderdduizenden Franssprekenden hebben gewoond. Iets van die werkelijkheid wordt nu zichtbaar.”

Meerhoff werkte twee jaar aan de uitgave van het reisverslag. Dat resulteerde in het boek ”Door ballingen onthaald”, dat zaterdag in de Universiteitsbibliotheek in Leiden wordt gepresenteerd.

Het reisverslag van Élie Richard, zoon van een gelijknamige arts uit La Rochelle, is heel persoonlijk van toon. Na de dood van zijn vader in 1706 raakt Élie in een diepe crisis. Met een ondernemende tante vertrekt hij naar Amsterdam, waar hij een halfjaar verblijft. Vanuit die uitvalsbasis verkent hij de Republiek.

La Rochelle en Amsterdam hadden van oudsher hechte commerciële banden, die 
door de Opstand in de Nederlanden alleen nog maar sterker werden. De protestantse havenstad, gelegen tussen Bordeaux en Nantes, werd na de Franse godsdienstoorlogen in 1628 ingenomen door een leger 
van kardinaal Richelieu, waar-bij driekwart van de bevolking om het leven kwam. Na de herroeping van het Edict van Nantes in 1685 –dat protestanten enige bescherming bood– trokken vele duizenden hugenoten naar de Nederlanden.

De 35-jarige Élie reist in 1707 vanuit Zuidwest-Frankrijk naar Amsterdam. Eerst met een postkoets, later per boot, trekschuit of boerenkar. Meerhoff: „Frankrijk en de Nederlanden waren in oorlog met elkaar, dus overal vroeg Élie Richard netjes paspoorten aan om de grillige grens te kunnen passeren. In de Nederlanden kon hij terugvallen op een heel netwerk van Franse vluchtelingen. Hij beschikte over tal van aanbevelingsbrieven, die hem overal de deuren openden.”

Onderweg maakt Richard korte aantekeningen, die hij later verder uitwerkt met behulp van reisgidsen. Zijn reisverslag blijft hij tot zijn dood in 1720 bewerken en aanvullen.

Properheid

Élie Richard geeft in zijn verslag een levendig beeld van de Nederlanden. Zo verbaast de jonge hugenoot zich over de arbeidzaamheid van de bewoners, hun afkeer van hiërarchie, hun vindingrijkheid en handelsgeest.

Ook de netheid van de mensen valt hem op. „Wat de properheid aangaat”, schrijft Richard, „die is onvoorstelbaar, zowel op het platteland als in de steden. Ze spuwen nooit in hun kamers en komen er slechts binnen met goed geveegde schoenen. Het haardgerei glimt als zilver en er is niets zo verbazingwekkend als de netheid van hun keukens. De ketels blinken als goud, vanbinnen en vanbuiten, en alles, van de bakpan tot het braadrooster, is geschuurd. Ik heb daar mensen gekend die zelfs het brandhout spoelen en de bomen in hun tuin afwassen.”

Terug in Frankrijk kan hij maar moeilijk wennen aan de vervuiling van straten, huizen en kerken. „Daarginds boent men iedere dag de straat, poetst men iedere week het houtwerk en het beslag, schildert men twee keer per jaar de muren, terwijl in onze kerken een dikke laag vuil en stof ligt en hun gewelven meestal slechts met spinnenwebben bekleed zijn.”

De talrijke religieuze groeperingen in de Republiek, van protestantse splintergroeperingen tot orthodoxe joden, beschrijft Élie Richard met gemengde gevoelens. Meerhoff: „Hij is opvallend terughoudend als het gaat over zijn persoonlijke overtuigingen en meermalen uit hij zijn afkeer van confessionele scherpslijperij. In zijn oordeel blijkt Richard sterk afhankelijk van de opvattingen van toonaangevende Franse vluchtelingen in Nederland, zoals Pierre Bayle.”

Zo houdt Richard eens halt in een groot dorp in het Luikse gebied, waar een heel mooie kerk staat. „Ik ben daar naar binnen gegaan en vernam dat men daar op dezelfde dag de mis opdraagt en preekt; de mensen komen er op verschillende tijden samen; priester en dominee preken beurtelings en trekken slechts een gordijn voor het altaar open of dicht. Als alle christenen eens bezield waren door dezelfde geest van eenheid en liefde, dan zou men niet zoveel strijd zien vanwege de godsdienst en dan zou de vereniging der christelijke kerken niet zo moeilijk zijn, maar er heerst aan beide zijden partijdigheid en vijandigheid; en daar geen van beide ook maar iets wil toegeven, blijft ieder op zijn stuk staan, hetgeen de hereniging volstrekt onmogelijk maakt.”

Opvoeding

De reis drukte een groot stempel op de persoonlijke ontwikkeling van Richard, denkt Meerhoff. „Élie begint zijn verslag met een uiteenzetting over het nut van reizen, over wat een reiziger moet doen of nalaten. Wat dat betreft staat Richard in een lange traditie, waarin reizen een onderdeel is van de opvoeding. Reizen is goed om de wereld te leren kennen, de confrontatie met anderen aan te gaan en je eigen mening te vormen.”

Meerhoff proefde bij het lezen van het reisverslag iets van de nieuwsgierigheid van Richard. „Hij bezoekt geleerden en verzamelaars, geeft zijn mening over de kwaliteit van hun collectie. Hij maakt kennis met vreemden, al zal hij zijn reis naar de Nederlanden ook wel een beetje als thuiskomen hebben ervaren.”

”Door ballingen onthaald. Verslag van reizen in Frankrijk, Vlaanderen, Nederland en Duitsland, 1708. Door Élie Richard”, Kees Meerhoff (red.); uitg. Vantilt, Nijmegen, 2012; ISBN 978 94 6004 111 2; 304 blz.; € 27,50 (€ 24,50 tot drie maanden na verschijning).

Klik hier voor een webtentoonstelling over het reisverslag van Élie Richard.