Het uitvoerige essay van prof. Beatrice de Graaf riep bij mij gemengde gevoelens op. Het is zeker zo dat wij, mensen van de 21e eeuw, bijna alles van de overheid verwachten en ook eisen. Een uitstekende gezondheidszorg, voldoende werkgelegenheid, prima onderwijs, onbelemmerde vrijheid en ook veiligheid: de overheid moet ervoor zorgen.

Dat heeft er ongetwijfeld mee te maken dat wij alles van dit leven verwachten. Er is geen later, alleen een nu. Dat leidt tot verkrampte eisen en verlangens. Wij zoeken ”securitas” (een leven zonder risico), terwijl het ons moet gaan om ”certitudo” (heilszekerheid), zegt De Graaf terecht. Daarmee ben ik het van harte eens.

Toch vraag ik me af of dit essay een betrouwbaar beeld schetst van onze veiligheid. De strekking van het betoog is dat er wij in een veiliger wereld leven dan twintig, dertig jaar geleden, maar dat wij ons desondanks onveiliger voelen. Dat is een tegenstrijdigheid die De Graaf wil verklaren. Het artikel riep bij mij en wellicht ook bij andere lezers, een aantal vragen op.

De staat

In haar essay beroept De Graaf zich onder andere op onderzoek van Steven Pinker. Deze wetenschapper meent dat het ontstaan van de staat als geïnstitutionaliseerde samenlevingsvorm de belangrijkste verklaring is van 
de afname van geweld. Niemand zal willen betwisten dat als de samenleving een goed georganiseerde overheid heeft, die adequaat toezicht kan uitoefenen, de misdaad zal afnemen. De Graaf komt met allerlei cijfers die dat beeld van toenemende veiligheid moeten bevestigen. Maar het gebruik van cijfers kan ook misleidend zijn.

Want hoe kan men de cijfers, zoals die bijvoorbeeld door het CBS geproduceerd worden, vergelijken met cijfers uit de middeleeuwen of uit de 17e eeuw, toen er nog helemaal geen statistiek bedreven werd? En hoeveel zin heeft het om met cijfers te komen uit de prehistorie? Je bent dan al snel appels met peren aan het vergelijken. Bovendien: zou het dalen van misdaadcijfers niet te maken kunnen hebben met andere factoren, zoals minder armoede en misschien ook een toenemende invloed van de kerk? Een voorbeeld: het maatschappelijk werk van het Reveil in de 19e eeuw heeft toch invloed gehad op het geheel van de samenleving?

Nog even over de staat. Welke staatsvorm bedoelt De Graaf? De natiestaat van de 19e eeuw? De staat zal toen zeker ten aanzien van de criminaliteitsbestrijding een belangrijke rol gespeeld hebben. Maar dat is niet alles. Heeft niet juist het ontstaan van de natiestaat een enorme geweldsimpuls tot gevolg had?

Het was met name de natiestaat die letterlijk grenzen ging trekken. Met talloze conflicten tot gevolg en uiteindelijk twee wereldoorlogen. In communistische landen kwam bijna geen criminaliteit voor, maar wij hadden niet de neiging ze als vreedzaam en vredelievend te beschouwen.

En wat heeft de natiestaat met de Joden gedaan? De Jood paste niet in de natiestaat van de 19e eeuw. Hij was niet loyaal genoeg, omdat hij ook nog andere wortels had. Antisemitisme was het gevolg. Zelfs een wanhopig assimileren mocht niet baten. De Jood was en bleef een paria, ook en vooral in de moderne staat. De „pacificatie van de wereld”, waarover De Graaf spreekt, gold niet voor de Joden. In de middeleeuwen werden zij aangesproken op hun geloof, in de moderne tijd op hun ras. Dat was niet bepaald een verbetering.

Revolutie

De Engelse filosoof John Locke leverde volgens De Graaf een belangrijke bijdrage aan het ontstaan van een andere wereld. Hij maakte de mensen gevoelig voor het amorele van marteling, slavernij en buitensporige straffen. Dat er nieuwe ideeën ontstonden, die hun waarde bewezen hebben, is waar. Maar ook is waar dat die nieuwe ideeën met geweld in praktijk werden gebracht. Het liep uit op de revolutie van 1789 en na 1789 is er een opeenvolging van revoluties geweest. Een interessante schets van wat revolutie bijvoorbeeld betekende voor Brazilië is de roman van de Nobelprijswinnaar Mario Vargas Llosa ”De oorlog van het einde van de wereld”.

Het feit dat de mensen met mes en vork leerden eten, was een belangrijke oorzaak dat de mensen gewelddadige omgangsvormen afleerden, stelt De Graaf op aangeven van Pinker. Beschaving aan tafel zou ook beschaving op het slagveld met zich meebrengen. Zo’n opvatting vind ik verbazend en getuigen van een optimistische mensvisie. De moderne tijd laat toch heel iets anders zien? Er 
zijn helaas te veel dictators met perfecte tafelmanieren die zich geen moment laten weerhouden om massaslachtingen aan te richten.

Nog iets over de betrekkelijkheid van cijfermateriaal. Volgens het CBS bedroeg het aantal misdrijven in Nederland in 2011 1,2 miljoen. Een weinig geruststellend cijfer. Toch was het iets minder dan voorgaande jaren. Maar geeft dit cijfer de werkelijkheid weer? Folkert Jensma, juridisch commentator van NRC Handelsblad, wijst erop dat dit alleen de gevallen zijn die bij de politie gemeld zijn. Uit enquêtes die onder burgers en bedrijven gehouden werden, komt een ander cijfer naar voren: 8,2 miljoen misdrijven. Jensma: „Die andere 7 miljoen misdrijven worden door de samenleving genegeerd, geïncasseerd, afgeschreven, weggewuifd. Burgers of bedrijven denken dat de politie er toch niks aan doet, vinden het delict onbelangrijk of wijten het voorval aan zichzelf.”

Zou het gevoel van onveiligheid echt aangepraat zijn?

De auteur is hervormd emeritus predikant.