Steeds meer landen beschikken sinds de jaren 90 over de technologie om ballistische raketten –projectielen die een explosieve lading naar vijandelijke doelen brengt– te maken. De NAVO werd hier voor het eerst mee geconfronteerd in de Golfoorlog van 1991. De ene na de andere Iraakse scudraket explodeerde in Israël en Saudi-Arabië. En de afweer schoot aan alle kanten tekort. Nederland plaatste een Patriotraketafweersysteem in Turkije, maar de Nederlandse stekkers pasten niet op de Amerikaanse. Het werd pijnlijk duidelijk dat een gemeenschappelijke NAVO-standaard voor raketafweer ontbrak.

Intussen beschikken steeds meer landen over de kennis om massavernietigingswapens te fabriceren. Het bondgenootschap ziet zich geconfronteerd met regimes die er een „ander soort logica” op na houden dan de landen die tijdens de Koude Oorlog tegenover elkaar stonden, aldus Frans Kleyheeg, die bij TNO betrokken is bij de ontwikkeling van het communicatienetwerk voor het raketschild van de NAVO. „Toen hielden de twee grootmachten de VS en de SovjetUnie elkaar in gijzeling. Zou de één een kernaanval beginnen, dan zou de ander met een minstens zo grote klap terugslaan. Dat wisten ze van elkaar; er bestond een soort evenwicht.”

Maar die balans is verdwenen en de wereld is er niet veiliger op geworden. Kleyheeg wijst op de brede verspreiding van ballistische rakettechnologie en kennis van biologische, chemische en nucleaire wapens. „Die combinatie is potentieel dodelijk.” De NAVO zoekt naar manieren om de nieuwe dreiging het hoofd te bieden.

Maar hoe groot is het risico op een aanval? De NAVO probeert daarvan een realistische inschatting te maken, aldus Kleyheeg. „Het gaat om vragen als: Over welke wapens beschikt een land en wat wil het daarmee? Ik heb thuis ook een honkbalknuppel staan. Maar ik heb niet de intentie om daarmee iemand de hersens in te slaan. De dreiging die van mij uitgaat, is daarmee minimaal. Wanneer een land echter keer op keer dreigende taal uitslaat en over massavernietigingswapens beschikt, wordt het anders. Dan kan alleen een effectief afweersysteem zo’n land ontmoedigen.”

De NAVO werkt sinds 2001 aan een netwerk om vijandelijke raketten te herkennen en te vernietigen. Daarbij speelt TNO in Den Haag een bescheiden rol. Kleyheeg wijst naar een naastgelegen kantoorgebouw: „Wij helpen onze buren van het NCIA, het NAVO-agentschap dat werkt aan communicatie- en informatiesystemen, met het bouwen van een communicatienetwerk.”

Nu dat sinds eind mei beschikbaar is, kunnen de NAVO-landen hun eigen radarsystemen en raketlanceerinstallaties beschikbaar stellen. Die kunnen met dat netwerk aan elkaar gekoppeld worden. „Daarvoor zijn echter politieke beslissingen nodig”, aldus Kleyheeg.

De Amerikanen hebben niet gewacht tot de andere NAVO-landen in beweging zouden komen. Ze zijn voortvarend aan de slag gegaan om een nationaal verdedigingssysteem tegen ballistische raketten op te zetten. Dat is volgens de VS op dit moment uitdrukkelijk gericht tegen Iran. Het fundamentalistisch islamitische land weet keer op keer het bereik van zijn ballistische raketten op te schroeven en werkt bovendien mogelijk aan kernwapens. De Amerikaanse denktank Institute for Science and International Security maakte vorige week bekend dat Iran er binnen vier maanden een heeft.

Een deel van het Amerikaanse antiraketsysteem staat op Europees grondgebied en wordt de European Phased Adaptive Approach (EPAA) genoemd. De eerste radarbases moeten volgend jaar operationeel zijn. SM-3-raketlanceerinstallaties (zie kader) in Polen moeten in 2018 operationeel zijn, zo maakten de VS eerder deze maand bekend. Later volgen er bases in Turkije en Spanje. Madrid bereikte daarover eerder deze maand eveneens een akkoord met de VS.

„De gebeurtenissen op 11 september 2001 hebben in de VS een schakelaar omgezet. Sindsdien ligt de prioriteit nog meer bij de veiligheid van de burgers”, weet Kleyheeg. „De VS nemen hierin het voortouw en de NAVO kan haar systeem er later gewoon aan vastschroeven.”

Kleyheeg noemt het Europese afweersysteem –het zogeheten ALTBMD– bewust geen raketschild. „Vaak zie je prachtige koepels getekend die de indruk wekken dat je daaronder onkwetsbaar bent. Dat is niet zo: geen enkel systeem is 100 procent waterdicht. Het afweersysteem is in eerste instantie bedoeld om elk land met massavernietigingswapens en raketten te ontmoedigen een aanval uit te voeren.”

Nederland doet volop mee aan het Europese NAVO-systeem. Minister Hillen (Defensie) maakte eind mei bekend dat de software van de geavanceerde Smart-L-radar van de vier geavanceerde luchtverdedigings- en commandofregatten (LCF) wordt gemoderniseerd. In 2021 moet die klus zijn geklaard. Het precieze bereik van de opgewaardeerde radar is geheim; officieel is dat 2000 kilometer; een enkele bron spreekt van 3000 kilometer. Met een fregat in de Oostzee en een in de Middellandse Zee kan in ieder geval het hele Europese luchtruim in de gaten worden gehouden.

Daarnaast wordt de radar geschikt gemaakt om op land gestationeerde Patriot-3-raketten (zie kader) te geleiden naar binnenkomende ballistische projectielen. De lanceersilo’s van de fregatten zijn al geschikt voor de Amerikaanse SM-3-raketten. Deze hebben een veel groter bereik dan de Patriots. Nederland heeft echter nog geen plannen voor de aanschaf ervan.

Raketafweer is overigens geen project dat alleen Europa en de VS aangaat. De Amerikanen hebben bijvoorbeeld ook overeenkomsten gesloten met Japan, Zuid-Korea, Israël, Australië en India. Er bestaan volgens The Washington Post plannen om het Israëlische Arrowraketafweersysteem te koppelen aan het NAVO-systeem.

Ook de Russen werken aan een eigen raketafweersysteem. In een NAVO-communiqué wordt zelfs de mogelijkheid geopperd om in de toekomst de Russische raketafweer aan het NAVO-netwerk te koppelen.

Maakt zo’n raketschild de wereld nu echt veiliger? Kleyheeg: „In de jaren 70 stonden de Russische raketten op ons gericht. Ik heb er echter geen minuut minder om geslapen. Als we straks een systeem hebben om raketten onschadelijk te maken, kun je wel zeggen dat de wereld er een beetje veiliger op geworden is.”

Afweersysteem in actie

Het is een inktzwart scenario, maar niet helemaal ondenkbaar: Iran vuurt een Sejjil-2-raket af op Amsterdam. Hoe reageert het Europese afweersysteem daarop?

Satellieten zijn de eerste die een opstijgende raket waarnemen. Waar deze heengaat, is dan nog onbekend. Als de motor is uitgebrand, bereikt de raket zijn maximale hoogte. „Hoe hoger hij vliegt, hoe verder hij komt”, weet Frans Kleyheeg van TNO.

Geactiveerde commandocentra geven signalen door aan schepen en bases op het vasteland. Radarinstallaties volgen de raketbaan. Ze delen gegevens met elkaar en met het commandocentrum, zodat de route van de raket zo nauwkeurig mogelijk kan worden ingeschat.

Als de baan bekend is, kunnen onderscheppingen worden uitgevoerd met Patriot-3- of SM-3-raketten. Met een snelheid van duizenden kilometers per uur razen de gelanceerde projectielen naar de plek waar ze de vijandelijke raket zullen treffen. „De snelheden waarmee dat gebeurt, zijn gigantisch.”

Het Europese afweersysteem –ALTBMD geheten– heeft een aantal verdedigingsringen. Het heeft daarmee volgens Kleyheeg veel weg van een middeleeuws kasteel: eerst de gracht, vervolgens de buitenmuur en ten slotte een binnenmuur. „Doorbreekt een raket de eerste afweerring, dan komt er nog een en vervolgens weer een. De kans is groot dat de raket het daartegen moet afleggen.”

Slaagt de onderschepping, dan spatten beide raketten in vele stukken uiteen. „De meeste brokken zijn niet groter dan een telefoontoestel.” De TNO-man noemt de raketkop een grotere bron van zorg. Wanneer deze is geladen met een biologische, chemische of nucleaire lading zal het grootste deel in de dampkring verbranden.

Er bestaat echter een kans dat een deel van de lading intact op aarde terechtkomt en zich over een groot gebied verspreidt, met mogelijk dodelijke gevolgen, beseft Kleyheeg. Ook is een kernexplosie mogelijk, wanneer de nucleaire lading al tijdens de vlucht op scherp staat. „Dat gevaar heeft de aandacht van de NAVO. Vóór alles geldt: hoe eerder onderscheppen, hoe beter.”