”Johannes. De man die Jezus liefhad”
Auteur: Ellen Gunderson Traylor; vert. R. Vuijk
Uitgeverij: Barnabas, Heerenveen, 2003
ISBN 90 5829 284 3
Pagina’s: 549
Prijs: € 22,50. Uitgeverij Barnabas heeft weer een nieuwe bijbelse roman in haar fonds opgenomen. Dit keer niet van de schrijver Thom Lemmons, die al eerder de boeken over Daniël, Jeremia, Lydia en Jabez publiceerde, maar van de hand van de schrijfster Ellen Gunderson Traylor. De titel luidt: ”Johannes. De man die Jezus liefhad”.

Meteen in het voorwoord al verdedigt de auteur het genre bijbelse roman: „Toch heb ik de indruk dat bepaalde mensen het schrijven van romans over het leven en de tijd van bijbelse personen in geestelijk opzicht niet waardevol vinden, of zelfs van oordeel zijn dat de schrijver zich daarmee onnodige vrijheden permitteert met betrekking tot Gods Woord.” Zij bestrijdt de mening dat alles in het werk dat niet direct op de Schrift teruggaat, geen betekenis heeft. „Ik durf de stelling aan dat er veel waarde gehecht moet worden aan ’geheiligde verbeelding’. Bijna iedere bijbellezer maakt voor zichzelf een voorstelling van zaken en personen die de bijbelschrijvers niet nader aangeduid hebben. (…) En daar is niets mis mee. Onze verbeeldingskracht is ons, net als onze ogen, door God gegeven. Ik geloof dat God de schrijver van bijbelse romans, die zich aan Hem onderwerpt, gebruikt om de verbeelding van de lezer te stimuleren, om daarover nieuw licht en begrip te verspreiden.”

De schrijfster zet je met dit voorwoord meteen met je neus in het prikkeldraad van de discussie: Is een bijbelse roman nu verantwoord of niet? Er is de laatste tijd regelmatig over deze vraag gepubliceerd en daarbij werd onder andere de grote mate van vrijheid en het ontbreken van het reformatorische gedachtegoed bekritiseerd.

Opstandig
Eerst de inhoud: Johannes is een visser die op zoek is naar antwoorden. Hij is teleurgesteld over de leer van de farizeeën en voelt zich aangetrokken door de boodschap van Johannes de Doper. Dit tot grote spijt van zijn vader, die tot de orde van de farizeeën behoort en die Johannes de Doper fel veroordeelt omdat hij de Wet niet onderwijst, niet in de vertrouwde termen spreekt en bovendien openlijk farizeeën en andere geestelijke leiders aanvalt.

Toch verlaat Johannes zijn ouderlijk huis en voegt zich bij Johannes de Doper. Hij wordt zijn discipel totdat die hem wijst op het Lam Gods dat de zonden der wereld wegneemt. Vanaf die tijd volgt Johannes Jezus. De discipel Johannes is een man vol twijfel, vragen en heeft een neiging tot opstandigheid. Hij stelt vragen bij Jezus’ afkomst uit Galilea en als hij Jezus dan ook nog signaleert in Samaria en bovendien in gesprek met een vrouw, verbreekt hij het contact en keert hij terug naar zijn ouderlijk huis.

Zijn vader Zebedeüs is inmiddels zo verbitterd door zijn beschadigde imago in de Hoge Raad dat hij zijn jongste zoon voor dood verklaart. Zijn moeder Salome staat wel open voor Johannes’ verhalen. Johannes keert weer terug naar zijn vissersberoep en wordt voor de tweede keer door de Heere geroepen: „„Mijn opvliegende, onstuimige jonge vriend”, fluisterde Jezus, „Dacht je echt dat Ik je niet gebruiken kon? Werkelijk, je bent een zoon van de donder, maar laat Mij die energie in goede banen leiden, Johannes. Laat mij van jou een apostel van vrede maken.””

Johannes ageert tegen controversiële zaken, zoals omgang met tollenaren en vooral tegen het feit dat Jezus aanspraak maakt op zijn hele hart. Het feit dat hij zich moet schikken, de mindere moet leren te zijn, kost hem bijzonder veel moeite. Toch wordt Johannes de kenner van de Heere Jezus bij uitstek. Hij wordt onvoorwaardelijk door de Heere ingewonnen en blijft de langst overlevende van de twaalf apostelen. En op het eiland Patmos mag hij zelfs de Eerste en de Laatste aanschouwen.

Romantiek
”Johannes” roept gemengde gevoelens bij mij op. Ik voel wél voor het argument van de schrijfster dat er niets tegen is op ’geheiligde verbeelding’. Zolang de schrijver niet tegen Gods woord ingaat, is er een bepaalde vrijheid waarbinnen geschreven mag worden. Natuurlijk. Mijn grote bezwaar geldt dan ook allereerst het feit dat de roman gebogen gaat onder de grote hoeveelheid informatie uit Johannes’ bijbelboeken en brieven.

Werden de romans ”Lydia” en ”Jabez” in feite totaal fictief door het ontbreken van concrete gegevens over de personen, dit is bij Johannes bepaald niet het geval. De schrijfster wil de lezer op de hoogte brengen van zo veel mogelijk gebeurtenissen en soms bestaat het boek uit feitenopsommingen die op willekeurige plaatsen toegevoegd worden. Zoals bijvoorbeeld de geschiedenis van de rivaliteit tussen de Samaritanen en Joden, de terugkeer uit Babel, de functie van de voorhof, de brand van Rome enzovoort. Die informatie is op zich wel interessant, maar werkt door het opsommende karakter vaak als storende factor in deze roman.

Misschien om dit bezwaar op te heffen, voegt de schrijfster wat romantiek toe. Johannes wordt verliefd op Maria, de zus van Lazarus. Omdat deze relatie schijnbaar toch moeilijk in te passen is in deze historie, sterft Maria even snel als ze in het verhaal is opgekomen. Dit stuk blijft een beetje het karakter van een noodsprong van de schrijfster houden.

Het in de eerdergenoemde recensies voorkomende bezwaar over het „ontbrekende reformatorische gedachtegoed” onderschrijf ik wat dit boek betreft niet. Eén keer zegt de apostel Johannes zijn kennis van Jezus te danken „aan zijn wat kritischer behoefte aan uitleg”, maar die opmerking is goed te begrijpen in het kader van de gevoerde discussie: „Wie is de meeste c.q. de minste?” Een nogal menselijke eigenschap in ieder geval. Verder wordt de Heere steeds gepresenteerd als de Eerste en de Laatste, Die Zijn werk begint op Zijn tijd. Wel opvallend zijn de typisch Amerikaans aandoende rechtstreekse conversaties tussen God en Zijn kind en de veelvuldige visioenen.

Gissingen
Als lezer zou je in ieder geval moeten kunnen genieten van goede karakter- en tijdsbeschrijvingen. Samen met zijn broer Jacobus wordt Johannes ”zoon des donders” genoemd. De schrijfster gaat hiermee aan de slag en presenteert hem dan ook als een kritische, felle man van wie Jezus gaandeweg de scherpe kanten afslijpt, zodat hij de apostel der liefde wordt. De bijbelverklaring van Dächsel zegt daarentegen: „De nieuwe naam (zoon des donders) staat op gelijke trap met die van ”Petrus” en wijst de nieuwe natuur aan die onder het discipelschap van Christus hun ten deel zal worden. Men heeft er zich aan gewend, zich Johannes als zeer zacht voor te stellen, maar al zijn schriften bewijzen (…) dat hij tegenover al het onchristelijke mannelijk, ja verpletterend als een echte zoon des donders, de kracht van het vuur, dat van boven nederdaalde, tegen al het ongoddelijke keerde.”Volgens de verklaring van Dächsel maakt Johannes dus juist een tegenovergestelde ontwikkeling door en wórdt hij juist een ”zoon des donders”.

Dat geldt eveneens voor de vader Zebedeüs, die in de roman afgeschilderd wordt als een verbitterde man. Zijn carrière is verstoord vanwege de navolging van Jezus door zijn twee zonen. Hij zoekt de dood van Jezus als een rancuneuze man. Dächsel daarentegen beweert: „Van Zebedeüs weten we niets naders. Uit verschillende mededelingen kan men echter besluiten dat hij het hoofd is van een welvarende, aanzienlijke en vrome vissersfamilie. Hij is bij zijn vissersnet gebleven en de familie behoorde integendeel tot die in steeds sterkere hoop op de verschijning van de Messias leefden. De vader legde dan ook geen hinderpalen in de weg aan zijn twee zonen.”

Ik heb helemaal niet de intentie Dächsel boven Traylor te verheffen, maar wil alleen maar tonen dat alles buiten het geschrevene om fictie blijft en bestaat uit gissingen. En soms vraag ik me toch wel af: Wat voegt het fictieve aspect toe? De een kan net zo goed geloofd worden als de ander. Of juist niet.

Het zou voor mij iets toevoegen als Traylor een heel sterk verhaal kon neerzetten waarin ik als lezer meegevoerd zou worden in de beschrijvingen van karakters en/of bijbelse cultuur en context. Zoals bijvoorbeeld Paul Maier dat doet. Maar daarin faalt ze, vooral door de enorme opsomming van feiten. Daardoor wordt Johannes geen echte man van vlees en bloed. En voor een roman is dat een groot gemis.