Naumann, de Oberbürgermeister van Wittenberg, is door Refo500 en de stichting Leucorea –samen verantwoordelijk voor de conferentie ”Reformatie en rationaliteit”– uitgenodigd om de conferentiegangers toe te spreken. Zo proberen zij de stad Wittenberg bij het programma te betrekken en de reformatieherdenking een inhoudelijke impuls te geven.

De stichting Leucorea, die de naam van de oude stadsuniversiteit draagt –”witte berg” in het Grieks– werkt aan een integraal onderzoek naar de geschiedenis van Wittenberg in de tijd van de Reformatie. Alleen als de geschiedenis van de stad, de universiteit en de kerk op elkaar betrokken worden ontstaat het complete beeld van de context waarin Luther en Melanchthon hebben gewerkt. Zelfs de technische universiteit van Berlijn werkt mee aan het bouwkundig onderzoek van de laatmiddeleeuwse panden.

De stad Wittenberg is intussen op dit moment één grote bouwput. De voorbereidingen voor de herdenking van de Reformatie zijn in volle gang. In 2017 moet alles in perfecte staat zijn.

Een belangrijk thema op de conferentie ”Reformatie en rationaliteit” is de protestantse orthodoxie. Zoals prof. dr. Andreas Beck, decaan van de Evangelische Theologische Faculteit in Leuven, aangeeft is ”orthodoxie” een historische aanduiding van de theologiebeoefening aan de protestantse universiteiten na de dood van de tweede generatie reformatoren rond 1565.

In zijn lezing zoomt hij in op Bartholomäus Keckermann (1571-1609). Voor sommige theologen is het verleidelijk om de spanning tussen filosofie en theologie op te lossen door een splitsing. Het idee dat wetenschappelijke kennis en de openbaring van God twee verschillende waarheden vormen, is al in 1277 als ketters verworpen. Toch duikt de gedachte steeds weer op.

Protestantse theologen beroepen zich soms op Luthers paradoxale uitspraak: „Geen enkele waarheid kan met andere waarheden in strijd zijn, maar wat op het ene terrein waar is, is nog niet altijd op alle terreinen waar.” Volgens Bartholomäus Keckermann is God de bron van alle waarheid.

Dr. Joar Haga van de universiteit van Oslo spreekt over de metafysica in de lutherse orthodoxie. Het heeft iets tragisch dat het lutheranisme terugkeert naar de filosofie van Aristoteles waarvan Luther zo krachtig afstand nam. Die terugkeer is echter al door Melanchthon voorbereid. Melanchthon vindt academische vorming voor de predikanten heel belangrijk, en daar hoort kennis van de antieke filosofie bij.

Dr. Aza Goudriaan, docent aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, belicht de erfenis van Augustinus. Volgens deze kerkvader is kennis van de waarheid onmogelijk zonder goddelijke verlichting. Ondanks de grote invloed van Aristoteles blijkt de erfenis van Augustinus toch bepalend voor de orthodoxie. De erfzonde werkt door in het menselijk verstand en Gods openbaring in de Schrift is fundamenteel voor alle kennis, zelfs voor de natuurlijke theologie.

De gereformeerde orthodoxie citeert graag 2 Korinthe 3:5. Wij zijn van onszelf niet bekwaam om iets te denken, onze bekwaamheid is uit God. Het goede te denken is altijd te danken aan de genade van God.

Prof. dr. Henk van den Belt maakte van de conferentie gebruik om het project Synopsis toe te lichten. Onder leiding van prof. dr. Willem van Asselt werkt een team van ongeveer twintig wetenschappers aan een wetenschappelijke editie van de ”Synopsis purioris theologiae”, het Leidse handboek voor de gereformeerde orthodoxie uit 1625.

In de hoofdstukindeling daarvan is het opvallend dat de predestinatie niet gekoppeld is aan de godsleer, maar aan de heilsleer. De uitverkiezing is geen logische consequentie van de voorzienigheid, maar het fundament van de zaligheid.

Het volle programma van de conferentie laat intussen toch nog wat ruimte voor een bezoek aan de slotkapel, de stadskerk en het tot museum omgetoverde augustijner klooster, het woonhuis van Luther. „Waar Christus is, gaat Hij altijd tegen de stroom in”, staat op een bord. Mooi citaat om mee naar huis te nemen.

Prof. dr. H. van den Belt doet driemaal verslag van de conferentie ”Reformation und Rationalität”, die van 11 tot 13 oktober werd gehouden in Wittenberg. Vandaag het slot.