Bijbelverzamelaar M. J. Roos uit IJmuiden had al veel bijzondere Bijbels in zijn handen gehad. Toen hij dit exemplaar uit 1643 kocht, wist Roos echter dat hij een topstuk op de kop had getikt. Een bezoek aan kunsthandel Laurentius in Middelburg bevestigde dat. Prentenspecialist dr. Frans Laurentius ontdekte in de Bijbel zeldzame afbeeldingen uit onverwachte bronnen. „Een aantal prenten in deze Bijbel is uniek”, zegt Laurentius.

Ook hij was –en is nog steeds– vol enthousiasme over deze Bijbel. „Veel van het grafische werk is heel zeldzaam, de afmetingen van de Bijbel zijn groot, en in zijn geheel is de Bijbel in perfecte conditie.”

Roos en Laurentius –kenner van de etsen van Rembrandt– probeerden de geschiedenis van de chique Bijbeluitgave te ontrafelen. Dat wat ze vonden, hebben ze opgeschreven. Uiteindelijk leidde het tot een boek waarin Roos de geschiedenis van de Bijbel weergeeft en Laurentius zijn prenten- en watermerkonderzoek beschrijft. Alle prenten uit de unieke Bijbel zijn op groot formaat in het boek afgedrukt en van een toelichting voorzien. Het boek ”Met veele schoone Figueren verçiert. Een bijzondere Bijbel” wordt morgenmiddag gepresenteerd. De uitgave is gekoppeld aan het 375-jarig bestaan van de Statenvertaling, die in 1637 gereedkwam.

De grote vraag is: wie was de eerste eigenaar van deze Statenvertaling? De Bijbel zelf zwijgt erover. Laurentius: „Er staan geen aantekeningen van eigenaren in.”

Toch zijn er een paar kleine sporen. Het koperbeslag op de buitenkant is van grote klasse, de papierkwaliteit is hoog, er zit een kaart van Amsterdam in en de Bijbel is gedrukt met goedkeuring –„consent”– van de „Burgemeesters ende Regierders deser Stede.” Laurentius: „Het zou heel goed zo kunnen zijn dat deze Bijbel in opdracht van een van de welgestelde burgemeesters van de stad is gemaakt.”

Laurentius schetst hoe dat mogelijk gegaan is: „Deze man wilde graag een bijzondere, fraaie Bijbel hebben. Hij is de Amsterdamse Kalverstraat in gelopen en heeft daar bij verschillende drukkers een reeks Bijbelse prenten van groot formaat gekocht. Die waren toen rijkelijk verkrijgbaar in de losse verkoop. De mensen hingen ze graag aan de muur. Hij is met die gekochte prenten naar Theunis Iackobszoon Lootsman gegaan en heeft die de opdracht gegeven ze toe te voegen aan een Bijbel en in te binden.”

Alleen zo zijn de grote verschillen tussen de prenten in de Bijbel te verklaren: er zitten Antwerpse prenten in, maar ook van verschillende Hollandse tekenaars en schilders. En de oudste dateert van 1569, maar er zijn er ook bij uit de jaren veertig van de 17e eeuw.

Missing link

Laurentius noemt de Bijbel de „missing link”, de ontbrekende schakel in het onderzoek naar de boekdrukkunst en prentenhandel in Amsterdam, en in het bijzonder in het onderzoek naar Bijbels op groot formaat. „De markt voor deze Royaalbijbels begint te ontstaan in de periode 1635-1639. De oudste exemplaren die bewaard zijn gebleven, dateren echter van 1680 tot 1690. Deze Bijbel is van eerder datum, ongeveer 1650 of 1651. Zo’n vroeg exemplaar was nog niet bekend.”

Deze uitgave laat zien dat de ontwikkeling van Royaalbijbels nog gaande was. Laurentius: „Er zit nog geen duidelijke lijn in de prentenreeks. Er zitten prenten in die er niet in lijken te horen. Zoals die van alle koningen van Rome, alle pausen en verschillende prenten met een duidelijk rooms-katholieke tint. Dat laat overigens zien dat de boog in Amsterdam nog niet zo heel erg gespannen was rond 1650. Amsterdam is dan een smeltkroes van allerlei soorten mensen en godsdiensten. Die leefden vreedzaam samen.”

Er zijn nog een paar prenten in de Bijbel die opvallen. Zoals de tekening van de vergadering van de synode van Dordrecht. „De opdrachtgever heeft waarschijnlijk aan willen geven dat hij in de lijn van de synode wilde handelen”, licht Laurentius toe.

De Royaalbijbel had er overigens niet mogen zijn, zegt Laurentius. „In 1637 is de Statenbijbel gepresenteerd. Het alleenrecht voor de druk lag de eerste vijftien jaar bij de drukkerij van de weduwe Van Wouw in Den Haag. Niemand anders mocht de tekst van de Statenvertaling gebruiken. Deze Bijbel bevat echter de Statenvertaling, en zelfs met goedkeuring van het stadsbestuur van Amsterdam, zo meldt de titelpagina. Het zegt iets over de eigenzinnigheid en het zelfbewustzijn van de Amsterdamse bestuurders.”

”Met veele schoone Figueren verçiert. Een bijzondere Bijbel”, dr. F. Laurentius en M. J. Roos; uitg. in eigen beheer, Middelburg/IJmuiden, 2012; ISBN 978 90 816211 2 0; 286 blz.; € 44,95.