„En dat zal er misschien toe bijdragen dat verschillende overheden hun verantwoordelijkheid nemen en ons financieel steunen”, hoopt bibliothecaris drs. Abraham W. Rosenberg.

Recent maakte Unesco, de VN-organisatie voor onderwijs, wetenschappen en cultuur, bekend de eeuwenoude bibliotheek samen met het archief van de VOC op de toplijst van wereldwijde erfstukken te willen plaatsen. Directeur-generaal Koïchiro Matsuura sprak met vastbeslotenheid de wens uit om unieke en kwetsbare boeken, manuscripten en archiefstukken door middel van geavanceerde technologie te beschermen en de toegankelijkheid ervan te vergroten.

En daarmee is de Unesco-topman bij Ets Haim op de goede plaats. De in 1993 aangetreden bibliothecaris Rosenberg werkt al jaren enthousiast en voortvarend aan een betere toegankelijkheid van de topcollectie in de Portugees-Joodse synagoge aan het Amsterdamse Mr. Visserplein.

De ruim 30.000 titels worden digitaal geïnventariseerd en vervolgens in een basiscatalogus ondergebracht. Op dat moment zijn de belangrijkste gegevens van de collectie via internet te raadplegen. Over enkele jaren wordt daaraan een zogenaamde onderwerpontsluiting toegevoegd, zodat het mogelijk is om via de pc precies te zien over welke onderwerpen Ets Haim literatuur voorhanden heeft.

Rosenberg: „We gebruiken daarvoor methoden die elders niet bestaan. Als je het op de klassieke wijze doet, kost het minstens tachtig manjaren. En die tijd hebben we niet. We stonden voor de keus: in één keer alles aanpakken of alles verloren laten gaan. We maken nu gebruik van moderne technieken en eigen programma’s, ontwikkeld in overleg met deskundigen en een Nederlands bedrijf dat ons steunt. Neem bijvoorbeeld het Hebreeuws, dat lees je van rechts naar links in plaats van andersom. De voor de grote bibliotheken vervaardigde programma’s zijn daarop niet berekend, zodat je eigen wegen moet inslaan.”

Ets Haim (Levensboom, ontleend aan een tekst uit Spreuken 3) maakt deel uit van het gelijknamige seminarium. Dat werd in 1616 opgericht en is sinds 1675 gevestigd in de synagoge. De collecties boeken en 500 handschriften (van 1282 tot de 20e eeuw) vormen de neerslag van de sefardische cultuur die in Spanje en Portugal, waar deze ontstond, gekenmerkt werd door een open uitwisseling met een aanvankelijk islamitische en later christelijke omgeving. Het waren de Spaanse Joden die een brug sloegen bij het doorgeven van wetenschappelijke verworvenheden van de islamitische wereld aan Europa. Eenmaal door de inquisitie uit Spanje en Portugal verdreven zetten de sefardische Joden ten slotte in Amsterdam hun werk voort.

Het instituut trainde kaderleden die vervolgens leidende posities in sefardische gemeenschappen in Europa, Amerika en Noord-Afrika innamen. Rosenberg noemt de kennis van hun optreden, hun succes en falen, van groot belang voor de wetenschap. „Het is goed om te leren uit de geschiedenis in een tijd waarin wereldwijd grote verhuizingen van mensen plaatshebben. Dat gaat het belang van de sfeer van de Joodse wereld ver te boven.”

Het onderwijs was gratis, er werd zelfs een studiebeurs verstrekt aan arme gezinnen voor gederfd inkomen omdat een zoon een tijd lang niet kon werken. Een moderne aanpak waar men nu, aldus Rosenberg, nog veel van kan leren. Aan de onderwijsfunctie van het seminarium kwam als gevolg van de Tweede Wereldoorlog op brute wijze een einde. Ook de sefardische gemeenschap werd gedecimeerd. De bibliotheek, als gevolg van de armoedige decennia voorafgaande aan de twee wereldoorlogen al enigszins in verval geraakt, overleefde wonderwel grotendeels deze roerige periode.

Drs. Rosenberg omschrijft Ets Haim als „een echte studie- en onderzoeksbibliotheek. We hebben geen flitsende koffietafelboeken, allemaal staan ze in dienst van studie en onderzoek. Daaronder bevinden zich hele bijzondere exemplaren, ook al zullen niet-kenners die niet altijd spectaculair noemen. Verder zijn hier 400 unieke Hebreeuwse drukken, 500 Spaanse en Portugese werken en nogal wat bijzonder Nederlands gelegenheidsdrukwerk.”

Van uitbreiding van de collectie is maar beperkt sprake. Ets Haim, dat onder meer door een comité in de gereformeerde gezindte wordt gesteund, heeft permanent geldgebrek. Maar het is ook een kwestie van beleid. „Eerst moeten alle onderwerpen zijn ontsloten en moet er een collectieprofiel zijn gemaakt. Pas dan is duidelijk wat je wilt, waar je je kracht moet zoeken”, zegt Rosenberg.

Tot op heden moet Ets Haim de structurele steun van gemeente, provincie en Rijk ontberen. „We hebben van de overheid ladenkasten met symphatiebetuigen, maar daar kan de schoorsteen niet van roken”, aldus de bibliothecaris. De kosten zijn tot op heden betaald uit allerlei fondsen, giften en een eenmalige bijdrage van het ministerie van Onderwijs. Door de (digitale) werkzaamheden is ook de toegankelijkheid van de ruimte beperkt en kan men vrijwel uitsluitend op afspraak de bibliotheek betreden. Rosenberg, die over enkele jaren met pensioen gaat, zegt dat jaarlijks een vaste bijdrage van 350.000 tot 400.000 euro nodig is. „Voor het aantrekken van een bibliothecaris, een goede hbo’er en de nodige secretariële ondersteuning. Misschien dat de Unesco-erkenning hieraan zal bijdragen.”