De kapel van tbs-kliniek Oldenkotte in het Achterhoekse dorp Rekken is een van de weinige ruimtes in het gebouw die anders zijn dan de andere. Ds. Jaap Jonk, pastor van de kliniek, leidt er wekelijks een kerkdienst. „Dit is in het hele gebouw de enige ruimte met een klein puntdakje. Dat geeft aan dat het geen gewone vergaderruimte is.” Een kleine preekstoel en een liturgische tafel met daarop onder meer een avondmaalsstel en een paar kaarsen, maken duidelijk waarvoor de kapel gebruikt wordt. In de ruimte kan even afstand worden genomen van de wekelijkse beslommeringen. En tijdens de kerkdienst klinkt het Woord van God, als teken van hoop.

Ds. Jonk, predikant in de Protestantse Kerk in Nederland, is sinds 1999 in dienst bij Oldenkotte, een instelling waar patiënten die ter beschikking zijn gesteld (zie kader) intensieve behandeling krijgen. De predikant werkt samen met een rooms-katholieke geestelijke.

De dienst in Oldenkotte is altijd op vrijdagavond, „om organisatorische redenen kon het enkele jaren geleden niet langer op zondag”, aldus de predikant. „De vrijdag is een natuurlijk einde van de werkweek, de avond is een geschikt bezinningsmoment.”

De overgrote meerderheid van de patiënten in de Rekkense instelling heeft geen kerkelijke achtergrond, aldus ds. Jonk. Toch bezoeken tussen de tien en de twintig mensen de samenkomst. „Op een totale populatie van zo’n negentig personen is dat een behoorlijke opkomst.”

De kerkdienst moet voor tbs’ers zo kort en zo duidelijk mogelijk zijn, zegt ds. Jonk. „Er zijn hier nauwelijks mensen die zich iets kunnen voorstellen bij begrippen als genade, verzoening of het offer van Christus. Je moet het hebben over liefde, vriendschap, hoop, wanhoop, de richting die God je wijst: thema’s die vanuit religie ingekleurd kunnen worden.” Ds. Jonk vindt het „essentieel” dat er tijdens de samenkomsten uit de Bijbel gelezen wordt, een korte preek wordt gehouden en dat er ruimte is voor gebed.

Een andere belangrijke taak van de predikant is de pastorale begeleiding van patiënten. „Ik stel me aan iedere nieuwe patiënt voor en knoop een gesprek aan. Vaak blijkt dan al snel of iemand pastorale begeleiding wil, of niet.”

In de bijna dertien jaar dat hij in Rekken werkt, hoorde ds. Jonk vele levensverhalen van tbs’ers. „Meestal is er sprake van een tragische levensgeschiedenis. Ik krijg vaak een relaas te horen dat ongelofelijk droevig, onthutsend of ernstig is, in de zin van wat mensen gedaan hebben. Patiënten moeten met dat verleden leren omgaan. Als pastor wijs ik graag op de Psalmen, waarin vaak een roep vanuit de nood klinkt. De weg om hulp bij God te zoeken, is meestal een heel andere manier dan veel patiënten gewend zijn. Menigeen zocht hulp bij verkeerde vrienden, bij alcohol of drugs.”

Oldenkotte behandelt en begeleidt patiënten in principe zo dat ze op enig moment weer een plaats kunnen innemen in de samenleving, aldus ds. Jonk. „Daarom hebben we het ook over patiënten. Het doel is dat ze behandeld worden zodat de kans op herhaling van het plegen van een delict is weggenomen. Alleen dan is terugkeer in de maatschappij aanvaardbaar. Als dat onmogelijk blijkt, komt een longstayafdeling in beeld. Daar gaat het er vooral om dat de maatschappij beveiligd wordt.”

Ds. Jonk ervoer meermalen hoe intens levens- en geloofsvragen van patiënten hem ook zelf beïnvloedden. „Aan de ene kant heeft me dat wantrouwender gemaakt tegenover mensen. Ik heb gezien dat er soms erge dingen gebeuren. Anderzijds heeft de behandeling in veel gevallen gelukkig effect. Patiënten die heel psychotisch waren, komen tot een redelijk normaal leven. Dat is heel mooi: voor hen blijft er perspectief.”

Ook in het begeleiden van mensen voor wie geen zicht is op terugkeer in de maatschappij, probeert ds. Jonk perspectief te geven. „Deze groep heeft te maken met een groot aantal verliezen in het leven. Hun laatste hoop verliezen ze hier in Rekken: de verwachting dat ze ooit weer vrijkomen. Daaraan voorafgaand verloren velen hun huis, hun werk en in een groot aantal gevallen het contact met de familie. Het aanvaarden van al die verliezen keert vaak terug in gesprekken. Waarbij ik de ruimte wil openhouden dat iemand bepaalde verliezen als onaanvaardbaar blijft ervaren.”

Dit is het vierde deel in een zesdelige serie over pastoraat in de gezondheidszorg. Volgende week donderdag deel 5.

Nederland telt tien tbs-klinieken, waar mensen die van de rechter een terbeschikkingstelling hebben opgelegd gekregen, behandeld worden. Acht van de tien klinieken worden gerund door semioverheidsinstellingen, twee zijn nog een rijksinstelling.

Patiënten worden in de regel in een forensisch psychiatrisch centrum geplaatst als ze een misdrijf hebben gepleegd waarop ten minste vier jaar celstraf staat. Bovendien moet de rechter ervan overtuigd zijn dat de verdachte ten tijde van het delict leed aan een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens.

Alle tbs-klinieken in Nederland zijn wettelijk verplicht ervoor te zorgen dat hun patiënten pastorale zorg kunnen ontvangen. De meeste instellingen hebben een predikant en een rooms-katholiek geestelijke in dienst. Daarnaast kunnen patiënten onder meer een beroep doen op onder meer een imam en humanistische en boeddhistische raadsmannen.

De pastores in tbs-klinieken hebben geregeld informeel overleg. Daarnaast zijn er contacten met het justitiepastoraat, hoewel de klinieken formeel niet onder deze dienst vallen.