Het PBC heeft de status van een huis van bewaring. Het verblijf, dat maximaal 7 weken duurt, is dan ook onderdeel van de voorlopige hechtenis waarin een verdachte zich op dat moment bevindt. Het gaat in de regel om mensen die worden verdacht van een ernstig geweldsmisdrijf. De PBC-deskundigen proberen vast te stellen of iemand ten tijde van dat misdrijf aan een stoornis leed en of, in het verlengde daarvan, het misdrijf hem geheel, gedeeltelijk of helemaal niet kan worden toegerekend (de toerekeningsvatbaarheid).

De tijdelijke bewoners van het PBC zijn vrijwel altijd mannen en worden observandi genoemd. Hun gedrag ligt al die weken onder de loep, behalve op het toilet, onder de douche en in bed. Daarnaast voeren zij gesprekken met psychologen en psychiaters en maken zij een reeks psychologische tests. Zogeheten milieuonderzoekers brengen aan de hand van gesprekken met familie, vrienden en andere contacten de levensloop van een observandus in kaart.

Aan het slot van een observatieperiode steken de diverse deskundigen de koppen bij elkaar voor een gezamenlijk eindoordeel en advies. Daarbij maken zij ook gebruik van informatie uit het strafdossier. De observandus krijgt het advies vóór zijn vertrek uit het PBC te horen. Een van de hoofdthema’s in een PBC-rapport is de vraag hoe groot de kans dat iemand nog eens zo’n ernstig misdrijf zou kunnen begaan (het recidivegevaar).

Het PBC kan ook anders dan louter wel of niet tbs adviseren, zoals bijvoorbeeld behandeling in het kader van een voorwaardelijke straf of opname in een psychiatrisch ziekenhuis.

De laatste jaren is er sprake van een toename van het aantal mensen dat niet wil meewerken aan een PBC-onderzoek, uit angst tbs opgelegd te krijgen. Een bekend recent voorbeeld van zo’n weigeraar is Robert M., de hoofdverdachte in de Amsterdamse zedenzaak. Ondanks zijn houding zagen de deskundigen kans een doorwrocht rapport van ruim 100 pagina’s over hem te schrijven, met een advies tot een langdurige behandeling in een gesloten tbs-kliniek. Rapporteren over weigeraars komt vaker voor. Een verdachte mág weigeren, omdat niemand hoeft mee te werken aan zijn eigen veroordeling.