Incompetente bestuurders in de (semi)­publieke sector moeten volgens prof. Gerard Mertens op een zwarte lijst, zodat ze na wanprestaties niet zomaar opnieuw aan de slag kunnen. NRC Handelsblad constateert met verbazing dat de door sportkoepel NOC*NSF toegezegde lijst voor ‘foute’ jeugdtrainers nog steeds geen namen bevat. Niet-functionerende dokters moeten volgens minister Schippers aan de schandpaal om te voorkomen dat ze elders meer schade aanrichten. En het Nationaal Ouderenfonds pleit voor een lijst met zorgmedewerkers die gestolen hebben van ouderen.

Volgens Wikipedia is een zwarte lijst „een lijst van ongewenste personen, bedrijven en andere zaken.” Zo is er een zwarte lijst van luchtvaartmaatschappijen. Want vliegen is veilig, maar wat minder als je met AfriJet de lucht ingaat. Er bestaat ook een zwarte lijst van exotische dieren en planten. Met onder andere de brulkikker en de verspreidbladige waterpest. En onder studenten is de zwarte lijst met onbetrouwbare huisbazen een bekende.

Als we maar een lijstje hebben. Dan kan Barbertje hangen, doet preventie haar werk en kan ik veilig gaan slapen. Maar is dat zo?

Individuen die over de schreef gaan en daarna publiekelijk afgeschoten worden, doen het goed in de media. Volgens PVV-Kamerlid Gerbrands mag de gewezen directeur van het Maasstadziekenhuis, waar onlangs een bacterie-uitbraak uit de hand liep vanwege mismanagement, „zijn werkzame leven lang alleen nog papier prikken in het park.” Stoere taal.

De echte problemen hebben volgens mij echter maar zeer beperkt met individuele prutsers te maken. Onderzoek in de zorg toont bijvoorbeeld aan dat jaarlijks 1960 patiënten in Nederlandse ziekenhuizen onnodig en voorkombaar overlijden. En meer dan 33.000 mensen lopen voorkombare schade op. Een zeer serieus probleem.

Komt dit door slecht presterende individuele artsen of bestuurders? Vrijwel nooit. Analyses laten zien dat basisoorzaken te maken hebben met de fouten uitlokkende infrastructuur van de zorg, onvoldoende kennis over deze risico’s in zorginstellingen, ontbrekend teamdenken en het niet melden en leren van (bijna-)incidenten.

Dat soort termen klinkt natuurlijk niet zo stoer. Daar win je geen stemmen mee. Individuen op een zwarte lijst plaatsen mag goed voelen, het werkt volstrekt averechts bij het veiliger maken van, bijvoorbeeld, de zorg. Prof. Sidney Dekker laat in zijn boek ”Just Culture” (rechtvaardige, eerlijke cultuur) met talloze voorbeelden uit Amerika zien wat de perverse invloed van toenemende juridisering is. Ze leidt, aldus Dekker, nooit tot verbeteringen van de zorg zelf. Wel tot grotere juridische afdelingen in ziekenhuizen, eindeloze administratie en toenemend micromanagement. En tot meer schijnveiligheid.

De zwarte lijst pakt het wezenlijke probleem niet aan. Dat heeft volgens mij alles te maken met het achterliggende mensbeeld. Als de mens geboren wordt als een ”tabula rasa” (onbeschreven blad) is het erg frustrerend om te merken dat er forse scheuren optreden. Vanuit de overtuiging dat de mens geneigd is tot alle goeds is het heerlijk de ”losers” op een lijstje te schande te maken. En zo te suggereren dat het aanpakken van individuele overtreders tot een betere wereld leidt.

Volgens mij levert het gebruik van ”witte lijsten” veel meer op voor onze maatschappij. Ik ken er minimaal twee. Eén staat bekend als de Tien Geboden. Gebruik ervan begint met erkenning dat ieder mens voor geboorte al op de zwarte lijst geplaatst wordt. De andere is omstreeks het jaar 48 door Paulus neergeschreven in een brief aan de Galaten: liefde, blijdschap, vrede, geduld, vriendelijkheid, goedheid, geloof, zachtmoedigheid en zelfbeheersing. Zou het toeval zijn dat ”rechtvaardigheid” het sleutelwoord in deze brief is?

De auteur is gezondheidswetenschapper. Reageren? gedachtegoed@refdag.nl