De wetenschap is voor hem echter geen ivoren toren. „Herr Professor Kaufmann” is joviaal, heeft een brede blik en weet zonder veel moeite de kerkgeschiedenis met de actualiteit en het leven te verbinden.

Hoe raakte u geïnteresseerd in kerkgeschiedenis?

„Als schooljongen was ik altijd al geïnteresseerd in geschiedenis, hoewel nog niet zozeer in kerkgeschiedenis. Tijdens mijn studie theologie kreeg ik belangstelling voor de Reformatie. Als student was ik vooral benieuwd naar de verschillen tussen confessies, zoals de lutherse en gereformeerde. Hoe zijn die belijdenisgeschriften ontstaan? Welke uitwerkingen hebben ze gehad op de maatschappij? Hoe werden mensen erdoor gevormd?”

Kaufmann promoveerde in 1990 in Göttingen op de avondmaalstheologie van de Straatsburgse reformatoren tot 1528. „Ik was net klaar met mijn proefschrift toen de Berlijnse Muur viel. Voor het eerst kon je weer vrij naar Oost-Duitsland reizen en daar archieven en bibliotheken bezoeken. Die kans heb ik niet laten schieten. Als West-Duitser wilde ik graag de cultuur van de voormalige DDR leren kennen en bovendien wilde ik ervaring opdoen in archief­onderzoek. Een kerkhistoricus moet ook archiefstukken in zijn onderzoek betrekken om een compleet beeld te krijgen van een thema. Ik heb er toen voor gekozen om in Rostock onderzoek te doen naar de (lutherse) theologiehoogleraren in die stad van 1550 tot 1675. Er was een overstelpende hoeveelheid van bronnen bewaard gebleven. Bovendien gebruikten archiefmedewerkers zelfs hun vrije avonduren om handschriften voor mij te kopiëren. Helemaal gratis!”

In uw boeken en artikelen schrijft u niet alleen over theologische ideeën, maar ook over de manier waarop deze de cultuur beïnvloedden. Bovendien heeft u veel onderzoek gedaan naar de manier waarop lutheranen in de zestiende eeuw over andere religies, het jodendom en de islam, dachten. Waarom deze benadering?

„Ik ben van mening dat kerkhistorici te lang slechts theologiegeschiedenis hebben bedreven. Dat heb ik nooit kunnen begrijpen. Daarom wil ik in mijn onderzoek een alternatief bieden. Bovendien is het mijn overtuiging dat het christendom in het bijzonder en religie in het algemeen alleen tastbaar worden als je de culturele uitdrukkingsvormen ervan bekijkt. Ik noem dat zelf „Konfessionskultur” (confessiecultuur). Voor het lutheranisme kun je denken aan de gezangbundels en aan de Kleine Catechismus van Luther. Die werden dagelijks door mensen gebruikt. Een ander voorbeeld zijn de namen die aan kinderen werden gegeven: vanaf de zeventiende eeuw gaven protestantse ouders hun kinderen Bijbelse namen in plaats van namen van heiligen. Dat ik de relaties tussen christenen, moslims en joden onderzoek, komt door de huidige multiculturele samenleving. Veel mensen vandaag de dag weten nog maar heel weinig over het christendom. Ik wil mijn studenten leren hoe christenen over moslims en joden zouden kunnen denken.”

In 2009 publiceerde Kaufmann een nieuw handboek over de Reformatie: ”Geschichte der Reformation”. Het boek werd lovend ontvangen. Niemand minder dan Lutherbiograaf Martin Brecht schreef: „De Göttinger kerkhistoricus laat ook hier zien dat hij een van de krachtigste, sprankelendste, scherpzinnigste en kundigste vertegenwoordigers van zijn vak is.”

In het onderzoek naar Luther van de laatste decennia is steeds meer aandacht gekomen voor de randvoorwaarden waarbij hij kon aansluiten. Is dat terecht of heeft Luther baanbrekende ideeën gelanceerd?

„Er zijn zonder meer omstandigheden waarvan Luther kon profiteren. In de veertiende eeuw zou ‘zijn’ Reformatie nooit zijn gelukt. Twee eeuwen later was de boekdrukkunst al uitgevonden, waren er nauwe contacten tussen boekdrukkers en was het opleidingsniveau van de leken gestegen. Zij lieten zich niet meer door de geestelijken voorschrijven wat ze moesten geloven, maar wilden zelf de Bijbel in hun eigen taal lezen.

Tegelijkertijd was Luther als theoloog origineel. Daarbij denk ik niet aan de rechtvaardigingsleer, waaraan men vroeger altijd een centrale rol toekende. We kunnen er niet van uitgaan dat iedereen dezelfde geloofsworsteling als de monnik Luther heeft doorgemaakt. Luthers briljantste gedachte is mijns inziens zijn opvatting dat alle gelovigen priester zijn. Van wat voor sociale afkomst iemand ook was; iedereen kon daarmee uit de voeten. De Straatsburgse Katharina Zell beriep zich op Luthers geschrift aan de Duitse adel (1520) om de stelling te verdedigen dat iedere christen, dus ook een vrouw, zich in het theologische debat mag mengen. Dat was in die tijd natuurlijk revolutionair.”

In november 2011 deed prof. Kaufmann veel stof opwaaien met een artikel in de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Hij reageerde hiermee op de leiding van de grootste protestantse kerk in Duitsland, de EKD (Evangelische Kirche Deutschlands), die in de media de hoop had uitgesproken dat de Rooms-Katholieke Kerk deelneemt aan de herdenking van 500 jaar Reformatie in 2017. Volgens Kaufmann moet de EKD daar nog eens goed over nadenken. Zijns inziens zijn er nog steeds existentiële verschillen tussen rooms-katholieken en protestanten inzake de (genade)leer en de visie op de paus.

„Graag zou ik ook zien dat de Rooms-Katholieke Kerk zich op een genuanceerde manier uit zou laten over de Reformatie. Onlangs sprak ik kardinaal Koch. Ik heb tegen hem gezegd: „Luther heeft uw kerk gered! Hij nam de situatie immers serieus, omdat hij tegen misstanden protesteerde. Bovendien heeft de kerk uiteindelijk op sommige punten gehoor geven aan Luther: de aflaat werd afgeschaft en men is in de volkstaal gaan preken.” Maar meer dan suggesties geven aan de Roomse Kerk kan ik natuurlijk niet.”

Uw vrouw is godsdienstpedagoog en u heeft samen drie kinderen. Heeft u hun ook over Luther verteld?

Lachend: „Ja, ja, dat doe ik… Onze oudste zoon –hij is zestien– noemt me een ”Reformatie-nerd”. Maar onze tweede, een dochter, doet een jaar vrijwilligerswerk bij een protestantse gemeente in Zuid-Afrika. Tegen onze jongste zoon zeg ik wel eens, wijzend naar mijn boeken: „Die mag jij later allemaal hebben.” Ik zou het mooi vinden als hij in mijn voetsporen treedt, maar hij moet het wel willen. Een christendom dat met dwang wordt opgelegd, wensen wij onze kinderen niet toe.”

„Luthers briljantste gedachte was priesterschap van alle gelovigen”

Thomas Kaufmann werd in 1962 geboren in de aan de Noordzee gelegen Duitse stad Cuxhaven. Van 1981 tot 1987 studeerde hij theologie in Münster, Tübingen en Göttingen. In deze laatste stad promoveerde hij in 1990. Zes jaar later werd hij benoemd tot hoogleraar kerkgeschiedenis in München. In 2000 werd hij hoogleraar aan de universiteit van Göttingen. Kaufmann schreef diverse boeken en talloze artikelen over de Reformatie. Hij is voorzitter van de Verein für Reformationsgeschichte en lid van de Akademie der Wissenschaften te Göttingen.