Vooral in de media meer ruimte voor geloof, kerk en religie
Een verrassend resultaat van een onderzoek dat aan de universiteit van Münster is uitgevoerd: sinds de jaren 90 zijn Duitse journalisten positiever over het christendom gaan denken. Dat past bij signalen van het ontstaan van nieuwe gemeenten en bij berichten over mensen uit de voormalige DDR die zich laten dopen.
Dat geldt niet alleen in Duitsland, ook elders is er groei, met name binnen de evangelische richting. Er zijn er die zeggen dat de Heilige Geest nu pas echt met Zijn baanbrekende werk begint. Maar wie bepaalt wat uit de Geest Gods is?
In landen waar kerk en staat heel nauw met elkaar verbonden zijn, leidt de opkomst van vrije kerken en de groei van de evangelische beweging tot theologische maar ook juridische problemen. Vrije gemeenten kunnen er eigenlijk helemaal niet zijn en het beste zou zijn als zij zich gewoon zouden onderwerpen aan de structuren van de bestaande volkskerken.
Gisa Bauer heeft de geschiedenis van de relatie tussen de evangelische beweging en de Evangelische Kirche in de jaren 1945 tot 1989 beschreven, en dat leverde een boek op van bijna 800 pagina’s. Uitvoerig en verhelderend gaat zij in op de begripsverwarring rondom de term ”evangelisch”, evenals op het ongenuanceerd gelijkstellen van ”evangelisch”en ”fundamentalistisch”. Bauer wijst erop dat het hier gaat om een binnenkerkelijke protestbeweging die zich buiten de kerk organiseert als haar protest genegeerd wordt.
Wat dat aangaat is de bundel studies over Karl Barth en de Amerikaanse evangelicals van McCormack en Anderson een interessante poging om een brug te slaan tussen beiden. Opmerkelijk, omdat de kritiek juist was dat Karl Barth een soort alverzoening verkondigde die geloof en bekering niet meer heilsnoodzakelijk maakte, en dat van evangelische zijde juist, tegen deze leer in, weer op de noodzaak van bekering en vernieuwing is gewezen. Volgens de bijdragen aan deze bundel kunnen evangelicals impulsen voor hun theologie opdoen als zij zich zouden verdiepen in die van Barth.
Onderdompeling
Evangelischen hebben tot dusver vooral impulsen opgedaan uit andere bronnen dan Karl Barth. Zo speelt voor velen vooral een oriëntatie op de Vroege Kerk een hoofdrol, zoals meerdere malen wordt gesteld in een bundel studies over de geschiedenis van het baptisme, die onder redactie van Andrea Strübind en Martin Rothkegel verscheen.
In 2009 werd gevierd dat het 400 jaar geleden was dat de puriteinse theoloog John Smyth (ca. 1570-1612) in Amsterdam zichzelf herdoopte en de eerste baptistengemeente stichtte. Volgens hem had de bestaande kerk zich te veel door de letter en te weinig door de Geest laten leiden. De kerk was tot een instituut geworden, maar zo was het in de gemeente van Pinksteren niet geweest en zo was het ook niet bedoeld. Ook de kinderdoop had tot ongeestelijkheid in de kerk geleid en was bovendien in strijd met de voorwaarde van beleden geloof die aan de doop voorafging. De afbeelding van de onderdompeling van een volwassene illustreert hoe het volgens Smyth zou moeten zijn.
De bundel beschrijft in het Duits de geschiedenis en de actuele situatie van het baptisme in Europa en Noord-Amerika, en is daarmee voor dit taalgebied een uniek fenomeen. Vraag is natuurlijk of het beeld dat John Smyth schetst, van de kerk als een geschiedenis van verval, ook klopt. Is het waar dat het na Pinksteren bergafwaarts ging en dat de Geest plaats moest maken voor ambt, kerk en kerkrecht?
Natuurlijke ontwikkeling
Christian Lange publiceerde een beknopte geschiedenis van de eerste duizend jaar van de kerk, en zijn boodschap is meer die van een natuurlijke ontwikkeling. Na Pinksteren breidde de kerk zich uit over de wereld, en Lange laat dat aan de hand van veel kaartmateriaal ook mooi zien. Dat de kerk dan een organisatie nodig heeft om de voortgang van het Woord en de overdracht van geloof en kennis te bevorderen, heeft op zich niets met gebrek aan openheid voor Gods Geest te maken
Inderdaad, ook Lange noemt voorbeelden van machtsmisbruik en geesteloosheid, maar in het bovengenoemde boek over het baptisme worden soortgelijke tegenvallers beschreven. Dat de kinderdoop tot een ritueel dreigde te worden en dat het breed bediend werd zonder het met de noodzaak van bekering te verbinden, is inderdaad een gegeven, maar het lijkt alsof de kerk daar pas in onze tijd de rekening van gepresenteerd krijgt.
Secularisatie
Is de rekening inmiddels betaald en wordt het nu beter? Betreden wij nu ”het tijdperk van de Geest”, zoals dat door theologen is getypeerd? Bij Berlin University Press verscheen een zeer interessante bundel met studies over de vraag of ”secularisatie” wel de juiste term is voor de ontwikkelingen van deze tijd. Secularisatie gaat ervan uit dat religie en kerk als gevolg van moderne ontwikkelingen aan betekenis verliezen, maar juist deze stelling is sinds vijftien jaar bezig betekenis te verliezen.
Ze wordt in dit boek op historische betrouwbaarheid getoetst en het resultaat is verrassend en ook passend bij het resultaat van de studie die in Münster gedaan is. Geloof, kerk en religie worden steeds meer zichtbaar, vooral in de media, en de politieke relevantie van religie neemt alleen maar toe. Voor allen die zich met geloof bezighouden, biedt deze bundel vele stimulansen voor denken en handelen. Maar biedt het ook hoop voor de kerk? Immers, meer aandacht voor religie is nog wat anders dan groei van het geloof, want religieuze mensen zijn nog geen gelovige mensen. En niet alles wat zich als geestelijk presenteert is uit de Geest Gods. Het komt er dus op aan de geesten te onderscheiden.
Deze tekst uit de Bijbel is verwerkt in de titel van het boek van Wendy Love Anderson over de wijze waarop kerk en theologie in de middeleeuwen omgingen met visionaire en mystieke figuren. Zij typeerden hun tijd ook als die van de Geest Die de kerk nu uit haar verval zou doen ontwaken. Hij deed dat dan via visioenen en ervaringen, maar voor de kerk was de vraag hoe je dat controleert. Het Woord werd weliswaar als norm genomen, maar de traditie bleek toch regelmatig sterker. Handelingen 2 echter laat zien dat de Geest ook nieuwe wegen kan gaan en dat de kerk moet oppassen het werk van de Geest te miskennen en als oorzaak van „te veel zoete wijn” te verklaren.
”Evangelikale Bewegung und evangelische Kirche in der Bundesrepublik Deutschland”, Gisa Bauer; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen (Dld.); ISBN 978 35 2555 770 9; 796 blz.; € 119,95; ”Karl Barth and American Evangelicalism”, Bruce McCormack en Clifford B. Anderson (red.); uitg. Eerdmans Publishing, Grand Rapids (VS); ISBN 978 08 0286 656 1; 395 blz.; $ 38,00; ”Baptismus: Geschichte und Gegenwart”, Andrea Strübind en Martin Rothkegel; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen (Dld.); ISBN 978 35 2555 009 0; 258 blz.; € 39,95; ”Eine kleine Geschichte des Christentums”, Christian Lange; uitg. Lambert Schneider, Darmstadt (Dld.); ISBN 978 36 5024 261 7; 188 blz.; € 29,90; ”Umstrittene Säkularisierung”, Karl Gabriel, Christel Gärtner en Detlef Pollack; uitg. Berlin University Press, Berlijn (Dld.); ISBN 978 38 6280 032 2; 626 blz.; € 34,90; ”The Discernment of Spirits”, Wendy Love Anderson; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen (Dld.); ISBN 978 31 6151 664 1; 266 blz.; € 89,-.
