De 55-jarige Braziliaan fungeerde dertig jaar lang als ”troubleshooter” (probleemoplosser) van de Verenigde Naties in roerige gebieden als Bangladesh, Libanon en Cambodja. Voor hij in september vorig jaar werd benoemd tot hoge commissaris voor de mensenrechten werkte hij in Oost-Timor, waar hij in 1999 arriveerde vanuit Kosovo. Voor zijn werk in Irak kreeg Vieira de Mello vier maanden vrij van zijn baan als mensenrechtencommissaris.

In Irak zat Vieira de Mello in een merkwaardige situatie, constateerde hij ook zelf: de VN spelen in Irak tweede viool, terwijl de lidstaten de Verenigde Staten en Groot-Brittannië de dienst uitmaken. De VN houden zich in Irak bezig met humanitaire hulp en leveren een bijdrage aan de ontwikkeling van een vrije pers, een onafhankelijk rechtssysteem en een nieuw landsbestuur.

Aan zijn voornemen „ervoor te zorgen dat de belangen van de Iraakse bevolking op de eerste plaats komen”, zoals hij het zelf omschreef, heeft Vieira de Mello zich steeds gehouden. Eerder deze week zei hij in een interview met een Braziliaanse krant dat de Amerikanen een datum moesten noemen waarop zij uit Irak zouden vertrekken, omdat er anders nooit een einde aan de aanslagen zou komen.

Vieira de Mello verwierf veel gezag om het werk dat hij in Oost-Timor heeft verricht. Hij arriveerde daar in 1999 en zag de verwoesting die pro-Indonesische milities er hadden aangericht. „Ik voelde me als een ambulancechauffeur die op de plaats van een ongeluk aankomt en er een afgehakte romp vindt die klinisch dood is”, memoreerde hij toen Oost-Timor in mei vorig jaar officieel onafhankelijk werd. „Je verandert de verwoesting van 1999 in 2,5 jaar niet in een lustoord”, zei hij. „Maar we hebben een solide basis gelegd om het land in vrede te laten leven.”

Als mensenrechtencommissaris was Vieira de Mello de opvolger van de felle Ierse oud-president Mary Robinson, die slecht lag bij de VS. Vieira de Mello zei bij zijn aantreden dat hij in tegenstelling tot zijn voorgangster niet de confrontatie zoekt. „Mijn functie vereist dat ik mij uitspreek om de aandacht van de wereld op misstanden te vestigen. Maar zij vereist ook tact en politiek inzicht. Beoordeel mij op resultaten, niet op stijl.”

In 1969 trad Vieira de Mello in dienst bij de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR. Hij werd uitgezonden naar Bangladesh toen dat land in 1971 onafhankelijk werd en zorgde voor vluchtelingen op Cyprus na de Turkse invasie van het eiland in 1974. Hij voerde drie jaar de leiding over de UNHCR-operaties in Mozambique toen daar na de onafhankelijkheid van Portugal in 1975 een burgeroorlog was uitgebroken. Vervolgens werkte hij drie jaar in Peru, waar het leger toen aan de macht was. Tussen 1981 tot 1983 was Vieira de Mello politiek adviseur van Unifil, de VN-operatie in Libanon, in de periode dat Israël Libanon binnenviel.

Na alle buitenlandse avonturen werkte Vieira de Mello tien jaar lang bij de UNHCR in Genève. Maar begin jaren ’90 ging hij weer op pad, eerst naar Cambodja en vervolgens naar het uiteenvallende Joegoslavië. In 1996 werd hij benoemd tot waarnemend hoge commissaris voor de vluchtelingen. Twee jaar later, kort na het aantreden van Kofi Annan als secretaris-generaal, verhuisde hij naar New York om ondersecretaris-generaal voor humanitaire zaken te worden. Van daaruit werd hij in 1999 als speciaal VN-gezant naar Kosovo gestuurd, nadat de Serviërs zich onder druk van de NAVO-bombardementen uit de provincie hadden teruggetrokken.

Nadat het overlijden van Vieira de Mello bekend was gemaakt, werden alle landenvlaggen weggehaald van voor het hoofdkantoor van de VN in New York. De vlag van de VN ging halfstok. Annans woordvoerder Fred Eckhard zei dat de dood van de Braziliaan niet alleen een persoonlijk verlies is voor alle VN-medewerkers, maar dat het ook een politiek verlies betekent. De dood van de Vieira de Mello zal „grote invloed hebben op ons werk in Irak”, zei Eckhard.

Vieira de Mello werd in 1948 in Rio de Janeiro geboren. Hij meldde zich bij de VN tijdens zijn studie filosofie en klassieke talen, die hij zowel in zijn geboortestad als aan de Sorbonne-universiteit in Parijs volgde.