Ondanks alle digitale mogelijkheden die er zijn, verschijnen er ook steeds weer boeken die bij de Tweede Wereldoorlog bepalen. Daarin gaat het gelukkig vaak over de achtergronden ervan, over de motieven van betrokkenen, over de geloofskeuzes die werden gemaakt, over de gedrevenheid die sommigen aan de dag legden voor het nationaalsocialisme en van anderen die er tegen in verzet kwamen.

Volgen

Tot aan de ineenstorting van het Derde Rijk behoorde 95 procent van alle Duitsers tot een van beide grote kerkgemeenschappen. Dat betekent dat bijna iedereen in Duitsland of protestants of rooms-katholiek was. Hoe kon het dan dat tegelijkertijd een meerderheid van de bevolking lid was van een nationaalsocialistische organisatie? Hoe was het mogelijk lid van een kerk te zijn en tegelijk vrijwillig lid van een antichristelijke instelling te worden?

Het zijn vragen waarop de bundel ”Zerstrittene ‘Volksgemeinschaft’” (een uitgave onder redactie van de Duitse historici Manfred Gailus en Armin Nolzen) antwoord probeert te geven. Deze antwoorden geven niet slechts inzicht in de mensen van toen, maar kunnen ook de kerkmens van nu de ogen openen voor een gespletenheid tussen geloofsovertuiging enerzijds en politieke en maatschappelijke standpuntbepalingen anderzijds. Het gebeurt nu toch dat orthodox-gereformeerden op de PVV stemmen?

Vergelijkbaar –maar dan voor wetenschappers– is het boek van de Berlijnse wetenschapper Blazej Bialkowski over Duitse historici aan de rijksuniversiteit Posen in de periode 1941 tot 1945. De auteur ontkracht nog eens de idee dat de volgelingen van Hitler allemaal fanatici waren. Ook veel serieuze wetenschappers lieten zich meezuigen in de magie van de nazipropaganda, werden uit liefde voor hun positie meelopers of zagen hun carrièrekansen schoon toen Joodse collega’s en zij die zich wel verzetten het academische veld moesten ruimen.

Bialkowski spreekt van ”wetenschappelijke prostitutie”, en ook dat is niet iets van vroeger alleen. Zulke boeken maken duidelijk dat de oorlog een stuk minder ver weg is, en zelfs heel dichtbij kan komen.

Belijden

Ook boeken van en over de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) blijven de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend houden. Bij Aschendorff verscheen een Duitse vertaling van de biografie die de Poolse Anna Morawska over Bonhoeffer als christen schreef. In het Pools verscheen dit boek al in 1970; Morawska wilde er een bijdrage mee leveren aan de verzoening tussen Duitsers en Polen. Het communistische regime werkte de publicatie echter tegen, want het had geen belang bij een positief beeld van een Duitser en al helemaal niet van een uitgesproken christelijke Duitser. Bovendien had het rooms-katholieke Polen weinig op met Bonhoeffer als protestant. Nu is er dan eindelijk een Duitse vertaling van dit bijzondere boek verschenen.

Ook de vertaling van Bonhoeffers werk in het Engels gaat door. Onlangs verscheen deel 15 van zijn verzamelde werk in Engelse vertaling. Het vertalen moet een lastige klus zijn geweest, want Bonhoeffers Duits is niet altijd gemakkelijk en tegelijk zo typisch Duits dat het hier en daar onvertaalbaar lijkt. Het is dan toch gelukt, al wordt in vele extra voetnoten wel steeds naar het Duits verwezen en vermeld wat Bonhoeffer letterlijk schreef, maar wat letterlijk vertaald onbegrijpelijk Engels zou opleveren.

Deel 15 gaat over de ondergrondse theologische opleiding die Bonhoeffer samen met anderen in de oorlog opzette. In dit deel is ook een groot aantal preken en meditaties opgenomen. Dat Bonhoeffers verzet tegen het nationaalsocialisme niet te begrijpen is zonder zijn grondige kennis van en gehoorzaamheid aan de Schrift mee te wegen, wordt in deel 4 van de ”Encyclopedia of the Bible and its Reception” beschreven. Bonhoeffer moest van de historisch-kritische methode van Bijbeluitleg niet veel hebben en pleitte voor eenvoudig geloven wat God zegt. Niet de stem van de Führer, en ook niet de stem van de Schriftkritische wetenschapper, maar de stem van God moet gevolgd en gehoorzaamd worden. Alleen dan is er echte vrede en heil te verwachten, aldus Bonhoeffer.

Verzetten

Onder die 95 procent Duitse kerkleden waren er meer die zich tegen Hitler verzetten dan alleen Bonhoeffer. Over twee van hen verscheen een biografie. De bekendste is Peter Yorck von Wartenburg (1904-1944), een van de sleutelfiguren in het verzet en medevoorbereider van de mislukte aanslag op Hitler van 20 juli 1944.

Opmerkelijk is dat de Duitse theoloog Günter Brakelmann (1931) de eerste is die een biografie publiceert over deze fascinerende figuur in wie aristocratie en christelijke overtuiging harmonieus samenkomen. Yorck von Wartenburg was van adel en had een veelbelovende carrière voor zich. Hij koos echter niet voor zichzelf en dat kostte hem het leven.

Bijzonder was ook het leven van Friedrich Schauer, die predikant in Duitsland was en deelnam aan de zogeheten ”Kirchenkampf” waarin het erom ging aan kerkmensen en aan de kerkleiding duidelijk te maken dat niet de Führer maar Jezus Christus het hoofd van de kerk is. Nadat hij al in de Eerste Wereldoorlog legerpredikant was geweest, werd hij in 1940 als officier van het Duitse leger uitgezonden naar Noorwegen om daar zielzorg aan de soldaten te verlenen. Friedrich Winter beschrijft het levensverhaal van deze man die aan twee wereldoorlogen deelnam en beantwoordt de vraag langs welke theologische weg Schauer tot het verzet kwam. Winter brengt via het levensverhaal van een vergeten predikant de lezer bij de vraag: Wat vraagt God van mij, vandaag in mijn situatie, met mijn mogelijkheden en onmogelijkheden?

Boeken die zo de tijd van de oorlog beschrijven, zorgen er niet alleen voor dat de oorlog dichterbij komt, maar tevens dat wij ons bewust worden van het feit dat ook wij de keuze hebben tussen slaafse volgers dan wel offervaardige belijders te zijn.

Boekgegevens

”Zerstrittene ‘Volksgemeinschaft’. Glaube, Konfession und Religion im Nationalsozialismus”, door Manfred Gailus en Armin Nolzen (red.); uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 30029 9; 350 blz.; € 39,90; 
”Utopie einer besseren Tyrannis. Deutsche Historiker an der Reichsuniversität Posen (1941-1945)”, door Blazej Bialkowski; uitg. Schöningh, Paderborn; ISBN 978 3 506 771674; 404 blz.; € 49,90; 
”Theological Education” (”Works”, volume 15), door Dietrich Bonhoeffer; uitg. Fortress Press, Minneapolis; ISBN 978 0 8006 9815 7; 726 blz.; £ 40.99; 
”Dietrich Bonhoeffer. Ein Christ im Dritten Reich”, door Anna Morawska; uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 3 402 12931 9; 287 blz.; € 24,90; 
”Encyclopedia of the Bible and its reception” (volume 4), door Hermann Spieckermann e.a. (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 018372 6; 600 blz.; € 238,-; 
”Peter Yorck von Wartenburg, 1904-1944”, door Günter Brakelmann; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 63019 4; 336 blz.; € 24,95; 
”Friedrich Schauer (1891-1958)”, door Friedrich Winter; 
uitg. Wichern, Berlijn; ISBN 978 3 88981 326 8; 216 blz.; € 19,90.