Een jubileum van een Bijbeluitgave is altijd een geschikte gelegenheid voor een boek. Zo beschreef Gordon Campbell, hoogleraar letterkunde aan de universiteit van Leicester, de geschiedenis van de King James Bible (KJV), die in 1611 verscheen. Hij is zeker niet de eerste die dit heeft gedaan, maar zijn boek geeft wel een heel mooi overzicht van hoe deze vertaling in de kerk, maar ook in de politiek en de literatuur gewerkt heeft en tot het invloedrijkste werk in de Engelse literatuur werd.

Ook vertelt Campbell van veranderende geloofsopvattingen, discussies tussen calvinistische en arminiaanse vertalers en over drukkers die slordige Bijbels afleveren in de haast nieuwe uitgaven op de markt te brengen. Interessant is ook het deel over de plaats die de KJV in de Amerikaanse geschiedenis, en dan met name in het Witte Huis, heeft gekregen.

Over zowel de Bijbel zelf als over vele vertalingen gaat het grote Oxfordhandboek over de receptiegeschiedenis van de Bijbel. In 44 hoofdstukken gaan evenzoveel deskundigen in op de totstandkoming van de Bijbel en hoe de Schrift in de kunst, prediking, onderwijs en bij mensen als Kierkegaard, Augustinus en Gandhi ontvangen en verwerkt is. Dat is dus een grote veelzijdigheid, waarbij de Bijbel dan eens als religieus document en dan weer als Woord van God wordt gezien. Er ontstaat wel het beeld dat ieder zo zijn eigen Bijbel heeft en eruit haalt wat haar of hem past. De waarde van dit handboek is in ieder geval dat duidelijk wordt hoe de Bijbel ook weer voorwerp van onderzoek is geworden bij mensen die aan de heilsfeiten niet direct geloof hechten, maar wel door de boodschap van de Bijbel gefascineerd zijn.

Sleutels

Door de toegenomen belangstelling voor de uitleg van de Bijbel wordt ook opnieuw gekeken naar de wijze waarop de kerk­vaders met de Schrift omgingen. Een mooi voorbeeld daarvan is het boek van Hermann Josef Sieben, hoogleraar patrologie, die een overzicht geeft van zestien kerk­vaders en hun visie op de uitleg van de Psalmen. Geen oudtestamentisch boek heeft zo veel aandacht gekregen als dit gebeds-, en liedboek, aldus Sieben, en de wijze waarop de kerkvaders dit boek hebben uitgelegd is eeuwenlang bepalend geweest voor de exegese van de Psalmen.

Dat is goed te zien in het boek van prof. Steiger van de universiteit van Hamburg, die een compact overzicht geeft van de protestantse Bijbeluitleg van de 16e tot de 18e eeuw. Steeds werd teruggegrepen op de kerkvaders, hoewel sommige reformatoren wel kanttekeningen plaatsten bij de veelvuldige allegorese en het feit dat teksten soms wat al te snel christologisch werden uitgelegd. In het licht van het Reformatie­jubileum is, aldus Steiger, het ook van belang om te zien hoe in de 16e eeuw de aandacht voor het Hebreeuws en de rabbijnse Bijbeluitleg opkomt.

Steiger tekent ook de lijn naar de verlichting, waar de kritische distantie ten opzichte van de Bijbel een trend zet die naar fundamentele kritiek op de inhoud van de Bijbel gaat leiden. Toch is dat een verschijnsel dat ook bij de kerkvaders in het boek van Sieben en bij orthodoxe uitleggers van later tijd voorkomt, namelijk het gezag van de Schrift erkennen en dan toch op vrome wijze aan inlegkunde doen.

Exegese

Twee andere nieuwe boeken gaan nog wat dieper in op de vragen die aan de Bijbeluitleg zelf voorafgaan. Zowel de bundel ”Hermeneutica Sacra” met opstellen van zestien geleerden als de congresbundel die onder redactie van Günter Frank en Stephan Meier-Oeser verscheen en waaraan twintig wetenschappers bijdroegen, behandelt de vragen achter de Bijbeluitleg.

Wat is een tekst? In hoeverre kan een tekst objectief worden uitgelegd? Hoeveel zit de uitlegger en dus ook de predikant in de uitleg van de tekst zelf? Kan een tekst van zo lang geleden eigenlijk wel goed begrepen worden door iemand die in een heel andere context staat en leeft? Het zijn heel wezenlijke vragen die vandaag gesteld worden, maar die ook in het verleden al aan de orde waren.

Zo komt in ”Hermeneutica Sacra” meermalen de vraag naar de zogeheten ”claritas Scriptura” aan de orde. Hoe helder is de Schrift eigenlijk als er uitleggers nodig zijn en die uitleggers het niet altijd met elkaar eens zijn? Interessant in deze bundel is ook de omvangrijke studie van Theodor Mahlmann over het begrip ”semper reformanda”. Mahlmann wijst nog eens op het manco dat zo weinig wetenschappers de Nadere Reformatie kennen, want dan zouden zij weten dat genoemd begrip niet in 1950 geboren is, maar al in de 17e eeuw ontstond in de kringen van het gereformeerd piëtisme.

Filosofie

De bundel van de conferentie die in de Melanchthonacademie in Bretten gehouden werd, richt zich sterk op de filosofie. Niet elke Bijbeluitlegger is zich ervan bewust dat hij of zij met filosofische begrippen en methodes werkt die de uitleg direct beïnvloeden. Er is geen theologie zonder filosofie, en daarom is het voor exegeten van groot belang dit soort bundels te bestuderen. Daarbij hebben ook de filosofen uit de 16e en de 17e eeuw steeds het goddelijke karakter van de Schrift beleden, maar wel oog gehad voor de afstand tussen de tekst van toen en de uitlegger van nu. Dat maakt dat er meer nodig is dan alleen besef van methode en goed gebruik van begrippen, want als de Geest het Woord niet opent, blijft ook een open Bijbel dicht.

”Bible: The Story of the King James Version 1611-2011”, door Gordon Campbell, uitg. Oxford University Press, ISBN 978 01 9955 759 2; 354 blz.; $ 24,95;
”The Oxford Handbook of the Reception History of the Bible”, door Michael Lieb e.a.; uitg. Oxford University Press, ISBN 978 01 9920 454 0; 726 blz.; £ 95,-;
”Schlüssel zum Psalter: Sechzehn Kirchenvätereinführungen”, door Hermann Josef Sieben; uitg. Ferdinand Schöningh Verlag, Paderborn (Du.); ISBN 978 35 0677 089 9; 284 blz.; € 39,90;
”Philologia Sacra”, door Johann Anselm Steiger; uitg. Neukirchener Verlag, Neukirchen (Du.) ; ISBN 978 37 8872 488 7; 264 blz.; € 34,90;
”Hermeneutik, Methodenlehre, Exegese”, door Günter Frank en Stephan Meier-Oeser; uitg. frommann-holzboog Verlag, Stuttgart (Du.); ISBN 978 37 7282 489 0; 528 blz.; € 68,-;
”Hermeneutica Sacra”, door Torbjörn Johansson, Robert Kolb en Johann Anselm Steiger (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn (Du.); ISBN 978 31 1023 686 6; 496 blz.; € 129,95.