”Mis!” is een tentoonstelling die gewijd is aan de middeleeuwse kerkinterieurs in Groningen en Oost-Friesland (Duitsland) vóór de Reformatie. Ze staat opgesteld in openluchtmuseum Het Hoogerland in Warffum, waar de tijd honderd jaar heeft stilgestaan. Althans, die indruk wil het museum wekken.

Eenmaal binnen wordt duidelijk dat de tentoonstelling Mis! de bezoeker verder terug wil voeren in de tijd, naar de zestiende eeuw. Het is bijna niet meer voor te stellen dat het nu zo stille en rustige Groningen eens het toneel was van een menigte die van kerk naar kerk trok om de bedehuizen te ontdoen van hun rooms-katholieke inventaris. In Groningen kwam namelijk het calvinisme op. Calvinisten waren erg gekant tegen het vereren van heiligen en alles wat daarmee verwant was.

De expositie biedt vooral inzicht in de objecten die dienstdeden in middeleeuwse kerken rondom de eucharistieviering in de tijd vóór de Reformatie. „Ze vormt daarnaast een uitnodiging om die kerken ook daadwerkelijk te bezoeken”, aldus Stijn van Genuchten, directeur van Het Hoogerland. ”Mis!” toont de verschillen als het gaat om de interieurs tussen Noord-Duitsland en Groningen.

”Mis!” begint met een video die een inleiding geeft in de geschiedenis van de kerken en kerkinterieurs in Groningen en Oost-Friesland. Vervolgens gaat de tentoonstelling langs objecten waarin enerzijds de pracht van de interieurs wordt getoond en anderzijds de gevolgen van de Beeldenstorm. Het wekt verbazing dat ondanks het geweld sommige stukken puntgaaf zijn gebleven. Een prachtig bronzen wierookvat en verschillende miskelken tonen met welk een precisie en geduld ze gemaakt zijn. Maar ook zwaar gehavende beelden, vernielde sacramentshuizen en een van waardevolle elementen gestripte schrijn voor relieken zijn te zien.

Calvinisten zijn van mening dat een kerk zo sober mogelijk ingericht moest worden en het Woord centraal moet staan. Interieurs werden vernield of omgevormd. Zo werd bijvoorbeeld een avondmaalsbeker vervaardigd uit het zilver van omgesmolten middeleeuws vaatwerk dat gebruikt werd in rooms-katholieke kerken. Ondanks het opkomend calvinisme zijn er in Nederland meer liturgische boekwerken bewaard gebleven dan in Oost-Friesland. Zo is het oudste bewaard gebleven liturgisch boekwerk in Noord-Nederland, het Hellums missaal, te bewonderen in Warffum.

Oost-Friesland was luthers. Zij waren voorzichtiger dan de calvinisten in Nederland en bleven in de vormgeving van de eredienst dichter bij de rooms-katholieke dienst. Daardoor geven de Oost-Friese kerken een betere indruk van hoe het er vóór de Reformatie aan toe ging in kerken. Om het beeld compleet te krijgen wordt een video getoond met een reconstructie van een middeleeuwse mis.