Dat schrijven Frans Willem Lantink en Jeroen Koch in het door hen geredigeerde boek ”De paus en de wereld. Geschiedenis van een instituut” (uitg. Boom, Amsterdam), dat donderdagmiddag in Utrecht wordt gepresenteerd. In 23 hoofdstukken behandelen uiteenlopende auteurs diverse aspecten van het pausschap.

Alle radicale breuken ten spijt moest het pausschap zich steeds opnieuw uitvinden onder de pretentie hetzelfde instituut te blijven, stellen de redacteuren. „De paus is daarmee de feniks van de Rooms-Katholieke Kerk.” Een feniks is een legendarische vogel die zichzelf eindeloos in het vuur vernieuwt.

De positie van de paus als onbetwiste leider van het westers christendom is het resultaat van een langdurig historisch proces dat in de oudheid begon en pas aan het begin van de middeleeuwen met het pontificaat van Gregorius de Grote (590-604) tot een voorlopige afsluiting kwam. Gedurende de eerste eeuwen waren de voorgangers van de huidige pausen gewone ”episkopoi”, dat wil zeggen bisschoppen of opzieners.

Onder Constantijn de Grote (306-337 na Chr.) kregen bisschoppen de gelegenheid om deel te nemen aan de politieke besluitvorming. Met de opsplitsing van het Romeinse Rijk in een oostelijk en een westelijk deel in de vijfde eeuw, met elk een eigen keizer, werd de positie van de bisschop van Rome versterkt en ontwikkelde deze zich tot de paus van de christelijke wereld. Binnen het West-Romeinse Rijk stond het pausschap garant voor bestuurlijke continuïteit.

Vanaf de vierde eeuw verrezen de indrukwekkende basilieken, zoals de Sint-Pietersbasiliek in Rome waarvan de bouw rond 320 begon). Leo I (440-461) gebruikte voor het eerst de drie Evangelieteksten over Petrus om de heilshistorische betekenis en de feitelijke onbetwistbaarheid van het primaat van de kerk van Rome te benadrukken. Hij liet zich als eerste paus bijzetten in de Sint-Pieter, die volgens Constantijn boven het vermeende graf van Petrus verrezen was.

Volgens Leonard Rutgers moeten we het antwoord schuldig blijven op de vraag hoe historisch betrouwbaar de vroegchristelijke traditie is die beweert dat Petrus en Paulus beiden in Rome de marteldood stierven. De oudste verhaaltradities over Petrus en Paulus zijn niet te vinden in het Nieuwe Testament of in de werken van de apostolische vaders, maar behoren zonder uitzondering tot de categorie van de zogenoemde apocriefe boeken van het Nieuwe Testament.

Verval

De late middeleeuwen toonden een pausdom in verval: corrupt, spilziek, vol uiterlijk vertoon. Het Concilie van Trente liet het aanpakken van de misstanden aan het pausdom over. „Nieuwe bezems vegen schoon, maar niet van bovenaf”, aldus Guido de Bruin. Met name de renaissancepausen leefden op een materialistische, cynische en immorele wijze.

In de negentiende eeuw verloor het pausschap het wereldlijk grondgebied in Italië tijdens de strijd om de Italiaanse eenwording (1860-1871). Het werd de oorzaak van een heruitvinding van de rol van het pausschap, leidend tot de ”onfeilbare” paus tijdens het eerste Vaticaanse concilie (1871) als antwoord op de felle strijd om de scheiding van kerk en staat.

De paradoxale uitkomst van het tweede Vaticaans concilie (1962-1965) was dat het pausschap eerder versterkt dan verzwakt uit de strijd kwam, aldus Lantink. Volgens hem lijkt tijdens het pontificaat van Benedictus XVI de strijd om de erfenis van het tweede Vaticaans concilie te zijn teruggekeerd. De huidige paus plaatst Vaticanum II in de lange traditie van de hervorming van de kerk, met behoud van de identiteit van de kerk.

Vaticanum II was volgens Lantink een teken van leven, gezien de rijkdom aan theologische debatten en documenten. „Een hard oordeel zou kunnen zijn dat de huidige kerk niet meer tot een Vaticanum III in staat is. De rijke theologische spankracht schijnt te zijn verdord.”