Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog hadden de Duitsers arbeidskrachten nodig, alleen al om in Duitsland puin te ruimen in de door bombardementen verwoeste steden. Hiervoor haalden ze arbeiders uit de bezette gebieden, die in Duitsland te werk gesteld werden: de zogenoemde Arbeitseinsatz. Ging dat niet goedschiks, dan moest het maar kwaadschiks. Wanneer mannen tussen de 17 en de 50 jaar zich niet zelf aanmeldden, werden ze wel opgepakt in zogeheten razzia’s.

In augustus 1944 bevonden zich 7.615.970 buitenlandse dwangarbeiders in Duitsland, onder wie naar schatting 600.000 Nederlanders. Eveneens naar schatting zijn tussen de 32.000 en de 34.000 Nederlanders omgekomen door ziekte, ontberingen of door de bombardementen.

In Hilversum kostte de razzia in de herfst van 1944 ongeveer 4000 mannen de vrijheid. Over twee van hen gaat het boek ”De toekomst heeft een lang verleden”. Els Kiewik beschrijft de wegvoering bij de razzia van 23 oktober 1944 en de daaropvolgende dwangarbeid in Bramsche van haar grootvader Bernard Peters, die daar op de leeftijd van 49 jaar na een infectie overleed. Ze beschrijft ook het leven van haar vader Jan Peters, die op 16 juli 1944 werd gearresteerd en werd afgevoerd naar Braunschweig, een plaats die continu doelwit was van bombardementen van de geallieerden.

Spaarzame correspondentie

Grootvader kon het niet meer navertellen. Maar vader Jan ook niet, omdat hij „zoals velen” zelden de woorden vond om duidelijk te maken wat hij had doorstaan. Inderdaad: zoals zovelen. De Joden die aan de Holocaust ontkwamen, deden er ook het zwijgen toe. Pas de volgende generatie wilde de stilte doorbreken.

De schrijfster van dit boek moest het, behalve van spaarzame correspondentie, vooral hebben van wat anderen zich herinnerden of op schrift hebben gesteld. Zo kwam ze tot een reconstructie van wat er (zo ongeveer) gebeurd is met haar vader en haar opa. Voor het beschrijven van de dwangarbeid van haar grootvader maakte ze vooral gebruik van een boek van Hans de la Rive Box, ”De hel van Bramsche”. Voor informatie over de Arbeitseinsatz van haar vader gebruikte ze ”Balling in Braunschweig” van Tjitse Talsma. Onder de vermelde literatuur staat ook het boek van de recent overleden L. J. Ruijgrok, ”Arbeidsinzet, ervaringen van een 19-jarige dwangarbeider in Duitsland”.

Onwrikbaar geloof

Het gezin Peters was rooms-katholiek. Grootvader werd op het kerkhof in Bramsche begraven, na een hoogmis die door twintig Hilversummers is gelezen. Ook Jan mocht de begrafenis bijwonen. Later is grootvader herbegraven op de erebegraafplaats in Hannover.

De schrijfster vermeldt dat vooral „hun onwrikbaar geloof in de Allerhoogste” aan „de meeste, gelovige Hilversummers” houvast bood. Ze spreekt dan over „geloof en vertrouwen in Hem en de maagd Maria.”

Voor de trouwe kerkgangers, onder wie grootvader, was het „heiligschennis” dat er ook op zondag moest worden gewerkt. Naar de kerk gaan was weliswaar ook wel mogelijk. Maar: „Omdat er van de 700 bewoners van het barakkenkamp aan de Lutterdam ineens 500 kerkelijk blijken te zijn, wordt door Lagerführer Hartmann bepaald dat er per barak slechts veertig naar de kerk mogen gaan.”

Familiedocument

Het zal duidelijk zijn dat dit boek voor een belangrijk deel een familiedocument is. Maar doordat er gebruik is gemaakt is van meer algemene literatuur stijgt het ook daarboven uit. De titel is treffend gekozen: ”De toekomst heeft een lang verleden”. Daarom houden we ons zestig jaar na datum nog bezig met die vijf dramatische jaren in de Europese geschiedenis. Altijd nog weer onvoorstelbaar wat er zich allemaal heeft afgespeeld. Hoe mensen duivels worden!

Boekgegevens

De toekomst heeft een lang verleden. Biografie van twee Hilversumse dwangarbeiders 1944/45 in Nazi-Duitsland, Els Kiewik-Peters;

uitg. Aspekt, Soesterberg, 2011, ISBN 978 94 6153 136 0; 324 pag.; € 19,95.