De kredietcrisis een oordeel van God?
Als hoogleraar economische ethiek houd ik regelmatig lezingen over de economische crisis en word ik geconfronteerd met vragen die mensen bezighouden. Een van de vragen die bij mij bleven hangen, was of wij de economische crisis als een oordeel van God kunnen beschouwen. Zegt u zelf, dat is geen makkelijke vraag. En bovendien een gevoelig onderwerp, zo bleek. Toen ik deze vraag op wilde nemen voor een rondetafelgesprek over geloof en economie, reageerde een van de organisatieleden furieus. Dat de kredietcrisis een oordeel van God zou zijn, beschouwde deze persoon als godslasterlijk.
Die reactie maakte de vraag naar de kredietcrisis en het godsoordeel voor mij alleen maar indringender. Want dat er in de Bijbel over een oordelende God wordt gesproken, is voor mij geen vraag. Men hoeft de concordantie er maar op na te slaan. Bijvoorbeeld: „Hij is de Heere, onze God, Zijn oordelen gaan over heel de aarde” (Ps. 105:7), of: „Ik zal mijn oordelen over hen uitspreken vanwege al hun kwaad: dat zij Mij verlaten hebben” (Jer. 1:16). En in het Nieuwe Testament wordt gesproken over de dag van het oordeel en dat wij overtuigd worden van het oordeel door de Heilige Geest (Joh. 16:8).
Antichristelijk
Geldt dit oordeel van God dan ook ons economisch handelen? In bovengenoemde teksten volgt het oordeel van God vaak op ons afkeren van God. De Bijbel laat zien dat ook de economie ons daartoe kan brengen. Jezus stelt het vertrouwen op geld niet voor niets gelijk met het dienen van de mammon. Het is dit vertrouwen in geld, bonussen en de financiële sector dat in de kredietcrisis zo tot schade is geworden.
Dat de wortel van de crisis in het ongeloof ligt, is ook nog op een andere manier treffend duidelijk geworden. Hans Achterhuis laat in zijn boek ”De utopie van de markt” zien dat het financieel beleid onder leiding van voormalig directeur Alan Greenspan van de Amerikaanse centrale bank (Fed) –het beleid dat de crisis mede in de hand heeft gewerkt– direct is geïnspireerd door het gedachtegoed van de Amerikaanse filosofe Ayn Rand. Haar filosofie is uitdrukkelijk antichristelijk en stelt alleen vertrouwen in het eigenbelang en het productieve vermogen van innovatieve, vrije ondernemers. Elke vorm van barmhartigheid of solidariteit wordt radicaal afgewezen. Ayn Rands boek ”Atlas Shrugged” eindigt met het omhooghouden van de dollar boven een lege, verwoeste aarde, als teken van een nieuwe schepping.
Alan Greenspan was een fervente aanhanger van Ayn Rand. Hij heeft zelfs meegeschreven aan haar boek. In zijn positie als president van de Fed heeft hij dit gedachtegoed vertaald in een beleid van liberalisering, met een centrale rol voor het eigenbelang. Na het uitbreken van de kredietcrisis gaf hij overigens toe dat zijn vertrouwen daarin misplaatst is gebleken.
Destructief
Maar hoe voltrekt Gods oordeel zich dan? Heeft God Zelf ingegrepen en deze crisis veroorzaakt? Dat zou kunnen, maar is niet noodzakelijk. Ik kan mij ook goed voorstellen dat er in de economie mechanismen werkzaam zijn waardoor het kwaad zichzelf straft en dat God Zich van deze mechanismen bedient. Dat overmoed ten val komt.
Misschien is hier ook een link te leggen met de natuurlijke theologie van de econoom Adam Smith. God heeft in de schepping structuren gelegd waardoor het menselijk handelen volgens Zijn plan verloopt. Adam Smith had daarbij het oog op Gods voorzienigheid in positieve zin. Namelijk dat het eigenbelang van mensen door een onzichtbare hand toch tot welvaart en menselijk geluk leidt. Dat eigenbelang ook heel destructief kan zijn, onderkende hij onvoldoende.
Wat wel een heel moeilijke kwestie blijft, is dat de crisis ook veel ‘onschuldige’ slachtoffers heeft gemaakt. Denk aan al die jongeren in Spanje. Zo’n 50 procent van hen is werkloos; zij hebben geen uitzicht op een betere toekomst. Is het wel rechtvaardig als de straf van God ook deze mensen treft?
Het valt op dat ook in de Bijbel het oordeel van God vaak het hele volk treft. Denk bijvoorbeeld aan de laatste plaag, waarbij elke Egyptenaar zijn oudste kind verloor. Wat konden zij eraan doen dat farao zo halsstarrig weigerde om het volk Israël te laten gaan?
Dat wijst op twee dingen: dat het lot van mensen vaak samenhangt. Dat is ook in de economie zo. In de economie is de onderlinge afhankelijkheid buitengewoon groot. Niet alleen landen zijn afhankelijk van elkaar, dat geldt nog meer voor individuen. Wij profiteren mee als het goed gaat, maar moeten de schade ook meedragen als het verkeerd gaat. Dat leidt tot een vorm van collectieve verantwoordelijkheid, ook al hebben wij persoonlijk nauwelijks schuld – hoewel, wie zou willen ontkennen ook zelf schuldig te zijn aan het dienen van de mammon?
Daarnaast legt het feit dat het oordeel ook onschuldigen treft nog meer verantwoordelijkheid bij de leidslieden van het volk. Want hun slechte bestuur treft vele anderen, en vaak de kwetsbaren het meest.
Correctiemiddel
Toen de vraag over het godsoordeel op een gemeenteavond aan de orde kwam, vertelde een moeder dat haar kind eens zei dat God mensen niet oordeelt, maar van alle mensen houdt. Mijn antwoord daarop was dat het oordeel van God en Zijn liefde elkaar niet hoeven uit te sluiten. Het oordeel van God kan ook als correctie dienen om mensen tot inkeer te brengen en zo indirect tot heil zijn. Mijn hoop is dat ook de economische crisis zo’n correctiemiddel zal blijken te zijn.
De auteur is hoogleraar economie, onderneming en ethiek aan de Universiteit van Tilburg. Reageren? goedbekeken@refdag.nl
