In het boek ”Leven aan de onderkant” werkt Theodore Dalrymple, jarenlang psychiater in een gevangenis en een ziekenhuis in Birmingham, uit hoe menig crimineel zijn handelen beschrijft. Veel moordenaars verwijzen naar een handeling die buiten henzelf heeft plaatsgevonden. Ze spreken over het mes alsof er geen hand is die het vast heeft. Of hersens die de hand aansturen. Of een wil die een keus maakt om iets te doen. Met deze en talloze andere voorbeelden probeert Dalrymple aan te tonen wat de consequenties zijn van opvattingen van deskundigen waarin individuele verantwoordelijkheid voor gedrag heeft afgedaan, ten faveure van invloeden uit de omgeving. Fout gedrag wordt maar al te vaak teruggevoerd op een slechte jeugd, verkeerde vrienden of een psychisch zwak gestel.

De mens heeft het levenslot niet in eigen hand; en ik ben geen psychiater. Maar vandaag de dag lijkt de deugd van eigen verantwoordelijkheid en daarbij behorende zelfbeheersing en zelfdiscipline inderdaad laag gewaardeerd te worden. En dan doel ik niet alleen op zware criminaliteit. Ook dichter bij huis. Voelen we ons bijvoorbeeld nog individueel verantwoordelijk voor het op peil houden van onze gezondheid?

In grote delen van de wereld worden mensen ziek omdat ze te weinig eten hebben. Wij zullen de komende jaren, hoe schrijnend, vooral ziek worden omdat we te veel eten. De stijgende zorgkosten, die we grotendeels gezamenlijk betalen, hangen samen met die voorkeuren. Dus niet klagen over premieverhoging. Het zijn keuzes die we zelf maken.

De groep diabetespatiënten die ik een tijdje geleden interviewde over de ervaringen met de zorg in het ziekenhuis had het nodige commentaar. De diabetesverpleegkundige was niet altijd telefonisch bereikbaar. En het spreekuur van de internist liep regelmatig uit. Terechte opmerkingen – als patiënt en premiebetaler mag je de beste service verwachten. Opvallend was echter dat er ook opmerkingen waren over het ontbreken van snacks in het ziekenhuis­restaurant. En waarom waren er geen kroketten bij de tijdens het interview aangeboden lunch?

Sommige mensen smeren iedere dag mayonaise in plaats van boter op hun brood. Want dat is veel lekkerder. En er zijn immers buikchirurgen die heel goed zijn in het plaatsen van een maagband. Alsof er geen hand is die de mayonaisefles vastheeft. En waarom waarschuwen predikanten de jeugd structureel voor overdadig alcohol­gebruik zonder ooit te spreken over de risico’s van overgewicht?

Als we de gezondheidszorg betaalbaar en toegankelijk willen houden, zal het mes erin moeten. In de collectieve uitgaven; en dus in eigen vlees. Zelfbeheersing is echter niet eenvoudig. De omgeving speelt een belangrijke rol bij het aanbieden van ongezonde geneugten. Snoep en sigaretten zijn 24 uur per dag te koop: even naar het tankstation of de avondwinkel. Vers fruit is daarentegen maar beperkt verkrijgbaar. Is dat ook criminaliteit?

Ieder mens heeft prikkels nodig om zich aan voornemens te houden. Het zwemuurtje houd je vol als er een ander is die ook gaat. Maar prikkels kun je ook zelf aanbrengen. Henriëtte Prast, een Tilburgse gedragseconoom, sprak onlangs over „zelfbinding.” Het gaat niet vanzelf, je moet jezelf binden. Een beetje voor de gek houden door zelf de touwen vast te maken.

Prast is momenteel bezig met een experiment waarin bezoekers van een sportschool bij ieder bezoek vrijwillig ‘statiegeld‘ betalen. Het gespaarde bedrag wordt bij elk bezoek hoger, maar vervalt in zijn geheel als men een keer verzuimt te komen. De resultaten worden binnenkort gepresenteerd, maar het feit dat mensen aan dit soort experimenten meedoen zegt al genoeg.

Eigenhandig prikkels inbouwen die je zelf voelt. Erkennen dat je gebonden moet worden. Stevige uitdagingen voor vrije mensen.

De auteur is gezondheidswetenschapper. Reageren? gedachtegoed@refdag.nl