Wat gratis is wordt vaak weinig gewaardeerd en gemakkelijk verspild. Dat geldt ten aanzien van nutsvoorzieningen als drinkwater of verwarming wanneer die gratis geleverd worden of collectief worden afgerekend. Het geldt ook in de gezondheidszorg. De kosten van die zorg worden voor het overgrote deel collectief verrekend via ziekenfonds of ziektekostenverzekering. Dat heeft duidelijk zijn nadelen voor het kostenbesef.Vandaar dat in allerlei discussies over de sanering van de gezondheidszorg regelmatig het begrip eigen risico opduikt. Pas als mensen zelf moeten meebetalen aan de kosten, is te verwachten dat ze wat terughoudender worden in hun medische consumptie en een minder verspillend gedrag vertonen.

Ook in ander opzicht bleek onlangs hoe gratis gezondheidszorg ertoe leidt dat patiënten erg makkelijk worden. Met name in de zomermaanden bellen mensen nogal eens af voor een operatie. Of ze komen gewoon niet opdagen. Bij mooi weer liggen ze liever aan het strand dan in het ziekenhuis. Of ze kunnen in vakantietijd geen oppas vinden voor de kinderen.

Ziekenhuizen kunnen door dit asociale gedrag hun capaciteit niet ten volle benutten. Naast de extra kosten die dat oplevert, is het gevolg ook dat de wachtlijsten langer worden. Want de afzeggers willen wel een andere keer geholpen worden.

Het uitdelen van boetes bij het wegblijven zonder geldige reden zou een voor de hand liggend reactie zijn. Maar in het ingewikkelde systeem van de ziekenhuisfinanciering is dat tot op heden niet mogelijk. Ook kunnen de ziekenhuizen de kosten van de niet-verschenen patiënt niet declareren bij de verzekeraar of het ziekenfonds. Die betalen alleen wanneer er een medische ingreep is verricht en het probleem is juist dat die ingreep niet kon plaatsvinden.

Inmiddels zijn zorgverzekeraars en ziekenhuizen met elkaar in overleg om na te gaan op welke manier wegblijvende patiënten een ”no-showtarief” in rekening kan worden gebracht. Dat zou het probleem aanzienlijk kunnen verminderen. Geld is nu eenmaal een belangrijk sturingsmechanisme voor het menselijk gedrag.

Daarnaast hebben sommige ziekenhuizen het systeem ingevoerd dat patiënten een dag van tevoren of enkele dagen van tevoren gebeld worden om te vragen of ze van plan zijn te komen. Terecht zou men hier kunnen opmerken dat dat de omgekeerde wereld is. Mensen horen hun afspraken na te komen en als ze per se verhinderd zijn, moeten ze dat tijdig laten weten.

Maar niet iedereen houdt zijn agenda zo precies bij. Allochtonen hebben vaak moeite om te wennen aan onze strakke tijdsplanning en weekindeling. De kosten van zo’n telefonische herinnering wegen niet op tegen de kosten van een operatiekamer, waar een heel team genoodzaakt is tot nietsdoen omdat de patiënt nergens te bekennen is.

Het grondprobleem is echter de vergaande ongedisciplineerdheid van mensen („Ik maak zelf uit of ik kom of niet”), gevoegd bij het althans in de ogen van de gebruiker gratis systeem van gezondheidszorg. Iets waarvoor je flink hebt moeten betalen, laat je nu eenmaal niet zomaar lopen.