Paleis Kneuterdijk, een van de beeldbepalende gebouwen in het hart van Den Haag, zit in een donkere hoek, maar de gevelkleur haalt het gebouw naar voren. Het pand –bijna dertig jaar onder­komen van de Raad van State– is de achterliggende jaren gerenoveerd.

In de achttiende eeuw werd het paleis in de bocht van de Kneuterdijk gebouwd naar een ontwerp in Lodewijk XIV-stijl van de Franse architect Daniël Marot. Opdrachtgever was Johan Hendrik rijksgraaf van Wassenaer Obdam. Het paleis verving een oud huis van zijn familie.

Marie Cornélie van Wassenaer Obdam verkocht het paleisje in 1816 aan koning Willem I. Hij bestemde het voor zijn zoon, de latere koning Willem II, die eerder dat jaar in het huwelijk was getreden met Anna Paulowna.

Russisch-orthodoxe kapel

Het aanbrengen van een witte pleisterlaag op de gevel was een van de wijzigingen die werden aangebracht voordat het kroonprinselijk paar in het paleis zijn intrek nam. Er kwam een nieuwe eetzaal, en een balzaal. In serres werden exotische planten gekweekt.

Anna Paulowna bleef na haar huwelijk het Russisch-orthodoxe geloof toegedaan. Zij liet in Paleis Kneuterdijk een kapel inrichten en had –met financiële steun van de tsaar– haar eigen voorganger en koorknapen in dienst.

Met haar gezin woonde ze in het paleis tot aan de inhuldiging van Willem II als koning op 28 november 1840. Inmiddels was België onafhankelijk geworden. De Nederlandse koning moest zijn paleis in Brussel ontruimen. Tot de inboedel behoorde een grote schilderijencollectie, met werk van onder anderen Michelangelo, Titiaan, Rubens en Rembrandt. Om al die verf te kunnen herbergen, liet de koning tussen 1840 en 1848 Paleis Kneuterdijk uitbreiden, om de tuin heen. Het kwam daardoor op nauwelijks een steenworp afstand van Paleis Noordeinde te liggen.

Bouwvallig

De uitbreiding werd door architect G. Brouwers in neogotische stijl ontworpen. Zo wilde de koning het: tijdens zijn studie in Oxford was hij zeer onder de indruk geraakt van de architectuur in de Engelse universiteitsstad.

De architect nam wel de stijl, maar niet de deugdelijkheid van de Britse bouw over. Hij durfde zich ook onvoldoende tegen de wensen van de vorst te verzetten. De uitbreiding van het paleis, en ook een badhuis en andere kasteelachtige bouwsels die de koning in de tuin liet neerzetten, waren dan ook al snel bouwvallig. In 1882, na nauwelijks 35 jaar, werden ze wegens lekkage en instortingsgevaar afgebroken.

Alleen de Grote Zaal bleef behouden. Die ruimte wordt nu de Gotische Zaal genoemd. Ter gelegenheid van het huwelijk van prinses Sophie, de jongste dochter van de koning, werd een Bätzorgel aangebracht. Dat werd niet lang na het overlijden van Willem II verkocht aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Na allerlei omzwervingen keerde het orgel in 1990 terug in de Gotische Zaal. Het werd niet teruggeplaatst op de oude balustrade, maar aan de overkant. In de zaal hebben nu muziekuitvoeringen plaats.

Schulden

In Paleis Kneuterdijk ondertekende koning Willem II in 1848 de grondwet die zijn bevoegdheden drastisch inperkte, naar een ontwerp van Thorbecke. Daaraan herinnert een gedenksteen in de zijgevel.

Het volgende jaar overleed de koning. Zijn weduwe maakte daarna geen gebruik meer van het paleis, wellicht omdat het haar aan betere tijden herinnerde. Een deel van de tuin werd verkocht om de schulden van de overleden koning af te lossen. Het kleine gedeelte dat overbleef, is nu toegankelijk voor publiek.

Toen Willems kleinzoon, kroonprins Willem, meerderjarig werd, kreeg hij het paleis in gebruik. Na zijn overlijden in 1879 werden paleis en inboedel verkocht. De broer van prins Willem, kroonprins Alexander, kocht het gebouw weer terug, maar heeft er geen gebruik van gemaakt. Hij bleef in het Johan de Witthuis (Kneuterdijk 6) wonen.

Naziprocessen

Voor de koninklijke familie was het paleis daarna vooral opslagplaats voor overtollig meubilair. Toen prinses Juliana in 1927 18 jaar zou worden, kreeg ze het van haar moeder ter beschikking. Minister Van Karnebeek van Buitenlandse Zaken, die er sinds 1921 woonde, ontruimde het paleis, maar de prinses ging er niet wonen. Wel hield ze vergaderingen in het gebouw, bijvoorbeeld als erevoorzitter van het Nationaal Crisiscomité in de jaren 1931-1936. Dit comité wilde de noden verlichten die een gevolg waren van de economische crisis.

In 1937 verkocht koningin Wilhelmina het paleis. Na de Tweede Wereldoorlog hadden in de balzaal processen tegen (Nederlandse) oorlogsmisdadigers plaats. Enkelen van hen hoorden hier de doodstraf tegen zich uitspreken. De rest van het gebouw was in gebruik bij het ministerie van Financiën.

Raad van State

Het paleis –sinds 1967 rijksmonument– werd vanaf 1976 gerestaureerd. Daarna nam de Raad van State er zijn intrek. Het is dit jaar juist anderhalve eeuw geleden dat de Wet op de Raad van State bepaalde dat de Kroon voor belangrijke beslissingen advies aan deze raad moet vragen. Ook rechtspraak werd een belangrijke taak van het college.

In de achterliggende jaren pleegde de Raad van State nieuwbouw om het toegenomen aantal leden en medewerkers te kunnen huisvesten. De bestaande gebouwen werden gerenoveerd en de veiligheid ervan verbeterd. Het paleis werd op 5 oktober door koningin Beatrix heropend.

De uitbreiding moet in elk geval langer dan 35 jaar mee.

Agenda

• Koningin Beatrix en haar (aangetrouwde) kinderen zijn woensdagmiddag 14 december in het Koninklijk Paleis Amsterdam aanwezig bij de uitreiking van de Grote Prins Claus Prijs aan het PAN-Afrikaanse magazine Chimurenga. De prijs wordt uitgereikt door prins Constantijn, die samen met prins Friso erevoorzitter is van het Prins Claus Fonds.

• Koningin Beatrix woont op donderdagavond 15 december ter gelegenheid van Koninkrijksdag in het Agora Theater in Lelystad het zesde Koninkrijksconcert bij. Het heeft als doel de verbondenheid tussen Nederland en het Caraïbisch deel van het Koninkrijk te tonen.

• Prins Willem-Alexander woont op vrijdagochtend 16 december in het Provinciehuis te Antwerpen een conferentie bij over logistiek in het Vlaams-Nederlandse deltagebied. Ook de Belgische kroonprins Filip is aanwezig.