De oprichting van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme vond plaats in een bewogen periode, aldus medewerker drs. Wim Berkelaar. „Het was de periode van wat de godsdienstsocioloog G. Dekker de stille revolutie noemde. Er was sinds de jaren zestig veel in beweging in de gereformeerde wereld. De eerste golf van secularisatie trof het gereformeerde protestantisme hard. De kuyperiaanse wereld werd voor een belangrijk deel weggevaagd. De VU-hoogleraar H. M. Kuitert was een bekend woordvoerder van de kritische gereformeerden en werd invloedrijk in de kerken en de theologie.

Maar veertig jaar later zie je weer een zoeken naar nieuwe vormen van geloof. Er is toch een vitaliteit gebleken, Kuitert heeft momenteel amper aanhangers aan de VU. Er is toekomst voor een hernieuwde orthodoxie. Noem het een reactie op de secularisatie.”

Wat is er vooral veranderd in het protestantisme de laatste veertig jaar?

„Gelovigen zijn mondiger geworden, meer individualistisch, maar ook veel evangelischer. Studenten zeggen tegenwoordig niet: ik ben gereformeerd of hervormd, maar: ik ben christen. Ze hebben meer innerlijke betrokkenheid op het geloof. De andere kant is dat de pluriformiteit wel erg groot is geworden doordat iemand zoals Klaas Hendrikse zich ook tot de protestantse wereld rekent, wat ondenkbaar was in de jaren zestig. Hendrikse hanteert feitelijk de theorie van de atheïstische filosoof Ludwig Feuerbach door religie als een projectie van de mens te zien. Het protestantisme is nu een kerstboom, iedereen hangt eraan.”

Eduard Kimman, secretaris van de Nederlandse bisschoppenconferentie, zei enkele jaren geleden dat het protestantisme een actiegroep is die vergeten was zichzelf op te heffen. Heeft het protestantisme nog wel toekomst?

„Het zijn opmerkelijke uitspraken, die ook overeenkomen met die van Alister McGrath, die sprak van het einde van protestantisme. De protestantse volkskerk moet het volgens hem afleggen tegen de snelle groei van de evangelicalen. Hij heeft in die zin gelijk: de leegloop van de Protestantse Kerk in Nederland gaat gewoon door, zo’n 60.000 leden per jaar. Het probleem is dat de volkskerk, zoals die zich in Nederland manifesteert, zich tussen vrijzinnig en orthodox wil profileren maar de wervingskracht mist omdat zij geen eenduidige boodschap heeft. Vandaar dat zij tussen wal en schip valt. Het protestantisme is minder orthodox, meer geseculariseerd, zo kun je concluderen, maar daarnaast blijven er orthodoxe varianten bestaan.”

In de jaren zeventig organiseerden bevindelijk gereformeerden zich steeds meer in eigen organisaties. De zogenoemde ”refozuil” ligt echter steeds meer onder vuur vanwege zijn isolement.

„Ik ken de kritiek op het isolement van de zogeheten refozuil, maar weet niet of ik het daar geheel mee eens ben. Neem nu de activiteiten van de Erdee Media Groep. Die zoekt voor de digitale ontsluiting van gereformeerde bronnen samenwerking met andere partijen. En de Hersteld Hervormde Kerk heeft met prof. Op ’t Hof een kerkhistoricus van formaat aan de Vrije Universiteit. Hoezeer ook gewaakt wordt over de beginselen van de eigen zuil, contacten worden niet geschuwd.”

Het documentatiecentrum bestaat veertig jaar. In het verleden waren er volle aula’s met bijeenkomsten over Kuyper, Hoedemaker en Schilder. De tijd van de grote congressen is voorbij?

„Ja. In 1999 hadden we het grote K. Schildercongres, dat bezocht werd door 700 mensen. Dat aantal hebben we nooit meer bereikt. Maar vergis je niet: voor het jubileumcongres van vandaag hebben zich al 220 mensen aangemeld. Er is nog steeds behoefte om zich te verdiepen in het protestantisme, met name onder oudere mensen. Onder hen worden Kuyper en andere gereformeerden nog wel terdege gelezen.”

Hoe heeft het centrum vandaag zijn veertigjarig bestaan gevierd?

„Met een zeer gevarieerd congres over de politieke, ethische en kerkelijke aspecten van het protestantisme, maar ook met onze publicatie ”Mijn protestant. Persoonlijke ontmoetingen”. Daarin worden vijftig portretten beschreven van Nederlandse protestanten die in de decennia na 1970 op de een of andere manier van betekenis zijn geweest en bekendheid genoten in de media. Dat is een gevarieerde groep geworden, van Arie Boomsma, Mient-Jan Faber tot Bas van der Vlies, de laatste zelfs twee keer geportretteerd door C. S. L. Janse en J. Kamphuis. Op deze manier geven we het protestantisme in onze samenleving van de afgelopen veertig jaar een gezicht. Het blijkt uit deze bundel dat het protestantisme na 1970 niet alleen een historisch, maar ook een cultureel begrip is geworden, in ieder geval veel meer dan een theologische groepering. Verder presenteren we een documentaire over George Puchinger, de ”grand old man” van ons centrum. Die documentaire stemt mij het meest tevreden, aangezien Puchinger met diverse interviewbundels een heel goed beeld gaf van de veranderingen die zich in de jaren zestig voordeden. Ik heb hem wel eens een handelsreiziger in oecumene genoemd. Puchinger zocht naar verbinding over kerkgrenzen heen.”

Berkelaar

Wim Berkelaar werd in 1960 geboren te Utrecht, waar hij geschiedenis studeerde. Hij werkte bij een aantal historische instituten in Nederland (onder meer bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam) en trad in 2005 in dienst bij het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme aan de Vrije Universiteit. Daar is hij verantwoordelijk voor de contacten met de pers en verricht hij historisch onderzoek, momenteel naar de oudste omroep in Nederland, de NCRV. Daarnaast was hij betrokken bij de oprichting van het Historisch Nieuwsblad. Berkelaar had zitting in de redactie van de derde editie van de ”Christelijke encyclopedie” (2005) en publiceerde diverse boeken.

In Kerkbreed komt iedere week een persoon aan het woord die een reflectie geeft op een opvallend gebeurtenis of ontwikkeling in het kerkelijk leven. Vandaag 
drs. Wim Berkelaar, medewerker van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) aan de Vrije Universiteit. Lees in ons dossier andere afleveringen van Kerkbreed.