Dat zei directeur Peter Breukink van de stichting Oude Groninger Kerken dinsdagavond in het kerkje van Boer op een debatavond over kerken en hun omgeving van Atelier Fryslân, de werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit. „Als je objectgericht bent, ben je eerder verliezer dan wanneer je omgevingsgericht bent. Als de omgeving van een kerk verloedert, heb je niets aan een prachtig gerestaureerde kerk.”

Breukinks stichting, die 69 kerken, 4 torens en 34 kerkhoven beheert, heeft in de loop der jaren steeds meer samenwerking gezocht met andere partijen. Het Groninger Landschap, Landschapsbeheer Groningen en de Stichting Kunst in de Openbare Ruimte schoven aan om projecten samen te voegen. „Als je partners kiest, ontstaan er financiële mogelijkheden. Hetzij vanuit de erfgoedkant, hetzij vanuit de ‘groene’ kant; steeds zijn er potjes subsidiegeld gevonden.”

Breukink noemde als voorbeeld het project Domies Kerk en Toen in Pieterburen, waar nu een bezoekerscentrum voor het waddengebied is, een botanische tuin en nog veel meer. „Het was ons begonnen om de restauratie van het orgel. Met Het Groninger Landschap erbij is het hele project gaan rollen.”

Abe Veenstra van Atelier Fryslân wees ook op het belang van de omgeving van kerkgebouwen. „In het Friese coalitieakkoord is aandacht voor kerken, maar in de discussies gaat het vaak strikt over de gebouwen en niet om de buitenruimte ervan. Er wordt gesproken niet op de drie schaalniveaus: directe omgeving, dorp, landschap.”

Kerken hebben namelijk niet alleen als gebouw een betekenis (centrum van vreugde en verdriet, ontmoeting, stilte en bezinning), maar ook op dorpsniveau. De dorpsstructuur, bijvoorbeeld het stratenpatroon, zorgt voor een eigen identiteit, de kerk heeft een cultuurhistorische waarde voor een dorp. En ook landschappelijk heeft zo’n gebouw een vaak eeuwenoude betekenis: de kerk als baken, als een soort aanwijsvinger die de locatie van een dorp aangeeft.

Veenstra: „Dat is een kwetsbare drie-eenheid. De komende jaren verliezen 74 tot 110 van de 770 Friese kerken hun oorspronkelijke functie; 250 eigenaren kunnen het onderhoud niet meer bekostigen. Er moet een herbestemming komen.”

De landschappelijke waarde van kerkgebouwen raakt vaak ondergesneeuwd door bebouwing aan de randen van dorpen. Bijvoorbeeld in Dronrijp, waar een bedrijventerrein het zicht beneemt. Of in Hegebeintum en Rijperkerk, waar enorme stallen in de zichtlijn staan. Veenstra: „Er zou een kerkbiotoop moeten komen.” Zoals vroeger windmolens een gegarandeerde vrije windvang kregen, zo moeten er ook beperkingen komen voor bebouwing in zichtlijnen op dorpsgezichten met kerken.

„Er zijn diverse factoren die het voor ons moeilijk maken om op dezelfde manier te werken als Oude Groninger Kerken”, reageert bestuurslid Jan Doede Niemeijer van Alde Fryske Tsjerken (39 kerken, 2 klokkenstoelen) desgevraagd. „Wij hebben een veel kleinere organisatie. Ook belangrijk is dat het eigendom van de objecten in Fryslân veel meer versnipperd is dan in Groningen. De kerken, de torens, de kerkhoven – er zijn vaak verschillende beheerders voor één ensemble. Hier zijn honderd kerkhofbesturen en vijftig beheerstichtingen.”

Overigens is Alde Fryske Tsjerken „in bescheidener mate” ook bezig met kruisbestuivingen. De restauratie van de Grote Kerk in Sint Jacobiparochie is een voorbeeld waarbij verschillende initiatieven samenkwamen. Daar is onder meer ook een bezoekerscentrum voor het Jabikspaad gekomen.

En drie jaar geleden was er een kunstmanifestatie in zeven Friese kerken. De moderne sculptuur voor het kerkje van Boer is daar nog een stille getuige van. Niemeijer: „Het kost veel energie en menskracht. We doen ons best met de middelen die we hebben.”