Luthers theologie kan richting 31 oktober 2017 voor zijn nazaten dus nog knap lastig worden. Nu is daar wel iets op te vinden, en dat is door zo met Luthers boodschap om te gaan dat deze voor vandaag acceptabel wordt gemaakt.

De bundel die onder redactie van Christine Helmer en Bo Kristian Holm verscheen, spreekt in dit verband over de transformatie van Luthers theologie. De vraag waarop de dertien Lutherdeskundigen in dit boek ingaan is hoe Luther in het huidige religieuze klimaat een gesprekspartner kan zijn en hoe zijn theologie ”gerecontextualiseerd” kan worden binnen de wereldwijde problemen van nu.

Dat is een interessante maar lastige onderneming, want hoe maak je een mens die zelf nog half in de middeleeuwen stond tot een zinvolle stem in een wereld die volstrekt anders is geworden? Waardevol is deze poging wel, want Luthers denken is inderdaad niet zomaar in deze tijd te plaatsen. Verrassend is het ook om te lezen hoe deze benadering bij tot dusver onopgemerkte aspecten van Luther brengt, soms zelfs zonder zijn boodschap onherkenbaar te verbouwen.

Een goed voorbeeld daarvan is het boek van Joachim Ringleben, hoogleraar en abt van het lutherse klooster Bursfelde. Ringleben heeft Luthers theologie als theologie van het Woord van God in een fors boek beschreven vanuit de moderne taalfilosofie. Dat klinkt ingewikkeld en dat is het ook, maar het gaat wel over dingen waar elk mens mee te maken krijgt. Komt een woord van Luther bij een mens van nu net zo over als bij iemand uit de zestiende eeuw? De context is een andere, maar zijn de inhoud en de werking nu ook anders, ondanks dat het gezegde hetzelfde is? Het zijn vragen voor elke predikant en voor elke kerkganger. Vragen die niet het Woord zelf raken, maar wel de vraag hoe Gods Woord ter sprake wordt gebracht.

Vrouwen

Over transformatie gaat het ook in de bundel die verschenen is onder redactie van Mary Streufert, Amerikaans en luthers theologe. Maar hier is het bijzondere dat alle auteurs schrijven vanuit een feministische benadering van Luther. Nu was Luther thuis best wat gewend, maar bij de vrouwelijke power die in dit boek op hem afkomt valt die van zijn eigen Katharina in het niet.

Natuurlijk kan de vraag gesteld worden wat dit nog met Luther te maken heeft, maar hier en daar is in dit boek ook de vraag te horen of Luther het feminisme niet af en toe corrigeert en tot de orde roept. Toch overweegt in de bundel van Streufert de poging Luthers rechtvaardigingsleer toepasbaar te maken op de strijd voor meer gerechtigheid voor vrouwen.

Een andere benadering kiest Carolyn Schneider, luthers hoogleraar in Texas. Haar insteek is het feit dat Luther zeker twintig keer in zijn leven het verhaal vertelde van de non die de duivel weerstond door te zeggen: „Ik ben gedoopt, ik ben een christin.” Het gaat dus om de aanvechting en strijd die een christen vandaag ook kan hebben en hoe Luther –natuurlijk via deze vrouw– daarbij kan helpen. Tegelijk is Schneiders boodschap: Luther zou niet tot reformator van betekenis zijn geworden zonder de voorbeelden en woorden van middeleeuwse vrouwen. Het zijn interessante transformaties van Luther, maar het benieuwt mij zeer wat de reformator er zelf van zou zeggen.

Media

Tegenwoordig is het niet alleen van belang hoe Luther ter sprake wordt gebracht, maar ook hoe hij in beeld wordt gebracht, aangezien het lezen minder en het kijken –ook onder reformatorische christenen– meer wordt. Esther Wipfler analyseerde de vele (speel)films die tussen 1911 en 2003 over de kerkhervormer gemaakt zijn en beschrijft hoe elk daarvan een eigen Luther communiceerde. Zowel films waarin Luther als de Duitse held en de felle antikatholiek wordt neergezet als die waarin hij een zoekende ziel en een eenzame romanticus is, passeren de revue. De hervormer wordt neergezet zoals men hem in de tijd waarin de film wordt gemaakt graag wil zien.

Het is een leerzaam boek voor ieder die in woord en beeld in de komende jaren met Luther aan de gang wil. Opmerkelijk is wel hoe deze man van het Woord het vooral van het beeld zal moeten hebben om een breed publiek te bereiken. Daar kun je over klagen, maar feit is dat het medium film in negentig minuten meer invloed heeft dan negentig van de beste Lutherboeken.

”Medium salutis” (heilsmiddel) echter zal het beeld niet kunnen worden, hoe Luther ook getransformeerd en gerecontextualiseerd wordt. Een bundel studies van Berndt Hamm, Volker Leppin en Gury Schneider-Ludorff over dit thema beschrijft hoe voor Luther het Woord heilsmiddel was. Het Woord niet als de letters van een boek, zelfs niet het Woord als Bijbel, omdat die zonder Geest dode en zelfs doodmakende letter blijft, maar het Woord als de boodschap van onverdiende maar rijk geschonken genade in Christus.

Overigens maakt het boek ”Media salutis” ook twee andere dingen duidelijk. Ten eerste dat er ook in de late middeleeuwen veel gepreekt werd, ook over deze boodschap. Ten tweede dat de Reformatie ook plaatjes gebruikte om in pamfletten duidelijk te maken wat het Woord bedoelde. Als Luther nu zelf richting Hervormingsdag 2017 een ‘medium’ kan gaan worden dat helpt het Woord steeds beter te laten horen, zouden rooms-katholieken en protestanten ook op ander gebied minder problemen hebben.

”Luther und die Neuzeit”, door Harm Klueting; uitg. Primus Verlag, Darmstadt; ISBN 978 38 967 8867 3; 224 blz.; € 24,90;
”Transformations in Luther’s Theology”, door Christine Helmer en Bo Kristian Holm (red.); uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 33 7402 856 6; 286 blz.; € 48,-;
”Gott im Wort”, door Joachim Ringleben; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 31 6150 578 2; 638 blz.; 
€ 149,-;
”Transformative Lutheran Theologies”, door Mary J. Streufert; uitg. Fortress Press, Minneapolis; ISBN 978 08 0066 377 3; 272 blz.; $ 16,99;
”I am a Christian. The Nun, the Devil and Martin Luther”, door Carolyn M. Schneider; uitg. Fortress Press, Minneapolis; ISBN 978 08 0069 732 7; 184 blz.; 
£ 19,99;
”Martin Luther in Motion Pictures. History of a Metamorphosis”, door Esther P. Wipfler; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Oakville; ISBN 978 35 2555 019 9; 220 blz.; € 39,95;
”Media Salutis”, door Berndt Hamm, Volker Leppin en Gury Schneider-Ludorff; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 31 6150 672 7; 248 blz.; € 84,-.