Zij liet die boodschap gisteren klinken op de Erfgoeddag 2011 in Rotter­dam, die in het teken stond van herbestemming van monumenten.

Op 21 oktober houdt de Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen in Nederland (VBMK), waar Linskens secretaris van is, in Utrecht haar jaarthema­dag. De aanwezigen buigen zich dan over de mogelijkheden van herbestemming van kerkgebouwen.

Woningen, kantoren of een boekhandel in een historisch kerkgebouw: het blijft een punt van discussie.

Wat heeft u gisteren, op de Erfgoeddag 2011, centraal gezet?

„Ik heb vooral laten zien wat de mogelijkheden zijn van herbestemming. Kerkbesturen hoeven niet huiverig te zijn voor her­bestemming. Een kerk kan heel goed een nieuwe functie krijgen, met respect voor het gebouw en voor de oorspronkelijke functie.

Ik begrijp de emoties heel goed. Herbestemming ligt gevoelig. Dat is logisch, want kerkgebouwen zijn verbonden met belangrijke gebeurtenissen in het leven van mensen: doop, huwelijk, begrafenis. Ook niet-kerkelijken zijn soms zeer betrokken bij een kerk­gebouw. Een kerk neemt vaak een centrale plaats in een wijk, een dorp of een stadscentrum in.”

Niet elk kerkgebouw is even geschikt voor herbestemming.

„Dat klopt. Er zal altijd maatwerk geleverd moeten worden. Gaat het om een grote kerk of een kleine dorpskerk? Ieder kerkgebouw vraagt om een eigen aanpak. In een klein zaalkerkje kan een woonhuis komen. In grote neogotische kerken passen eerder appartementen of kantoren.”

Welke bouwkundige hobbels moeten bij hergebruik worden genomen?

„Architecten weten vaak interessante en doordachte oplossingen te bedenken. Neem de remonstrantse kerk in Groningen. Daar worden nog steeds diensten gehouden, maar tegelijkertijd is de Stichting Oude Groninger Kerken er gehuisvest en vinden er concerten plaats. De Japanse architecte Moriko Kira ontwierp een lichte kerkzaal. Zij plaatste het trappenhuis en voorzieningen buiten de kerk in een glazen cilinder, in een contrasterende stijl.

Het realiseren van kantoren in een kerkgebouw blijkt overigens lastig, omdat er vaak te weinig lichtinval is.”

Wat zijn volgens u geslaagde voorbeelden van herbestemming?

„De Sacramentskerk in Gouda is nu een gezondheidscentrum dat een belangrijke functie in de buurt vervult. In het pand is ook een klein stiltecentrum ingericht. Het kerkgebouw is heringericht met veel gevoel voor de oorspronkelijke architectuur. Veel oude elementen hebben weer een functie: in de wachtkamer staan bijvoorbeeld oude kerkbanken, de glas-in-loodramen zijn gehandhaafd en zichtlijnen laten duidelijk zien dat het om een voormalige kerk gaat. Ook de Julianakerk in de Haagse wijk Transvaal is een mooi voorbeeld. Die functioneert nu goed als wijkcentrum.

In het algemeen zie je dat als een kerk na sluiting weer een maatschappelijke of culturele functie krijgt, er meer draagvlak is voor de plannen dan wanneer er voor een commerciële bestemming wordt gekozen. Het is mooi als een kerk na herbestemming weer dienstdoet als ontmoetingsplaats.”

Hergebruik is volgens u niet iets van deze tijd, zo zei u gisteren?

„De eerste vormen van hergebruik zijn al enkele eeuwen oud. Na de Reformatie werden de rooms-katholieke kerken heringericht voor de gereformeerden religie. Kloosters kregen soms een bestemming als ”dolhuys”. De Begijnenkapel in Leiden is in die tijd de bibliotheek van de universiteit van Leiden geworden, nu nog steeds in gebruik als academiegebouw.

In Amsterdam werd de Agnietenkapel aan de Oudezijds Voorburgwal de Illustere School, de voorloper van de Universiteit van Amsterdam.

De Grote Kerk van Veere ver­anderde in de tijd van Napoleon in een hospitaal en is nu een cultureel centrum.”

Elke week moeten twee kerken de deuren sluiten. Als die allemaal een andere bestemming moeten krijgen, ligt er een grote opdracht.

„Kerken die rijksmonument zijn mogen niet worden gesloopt, maar bij veel andere kerkgebouwen moet gekeken worden of ze bewaard moeten worden of niet. Overigens maak ik me vooral zorgen over kerken uit de weder­opbouw. Die zijn vaak bepalend voor een wijk, maar staan veelal niet op monumentenlijsten.”

Hoe is het gesteld met de rol van de burgerlijke gemeente?

„De gemeente kan een belangrijke rol spelen als het over herbestemming van kerken gaat. Gemeenten hebben veel expertise. Zij kunnen vraag en aanbod matchen. Zij weten van kerken die willen uitbreiden en andere die krimpen. Verder kunnen gemeenten door aanpassing van het bestemmingsplan helpen om een nieuwe bestemming mogelijk te maken.

Toch proef ik soms aarzeling; vanuit de gedachte van scheiding van kerk en staat.

Een gemeente waar de overheid een zeer positieve rol heeft gespeeld, is Appingedam. De verschillende kerken daar hebben een andere bestemming of gebruiker gekregen mede dankzij de inzet van de overheid.”

Linskens

Brigitte Linskens studeerde geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Als cultuurhistoricus heeft zij meegewerkt aan verschillende publicaties op het gebied van religieus erfgoed, onder meer aan ”Handreiking religieus erfgoed voor burgerlijke en kerkelijke gemeenten” en ”Handreiking roerend religieus erfgoed”.

Daarnaast is zij betrokken bij onderzoeks­projecten op het gebied van religieus erfgoed. Linskens is secretaris van de Vereniging van Beheerders van Monumentale kerkgebouwen in Nederland (VBMK) en bestuurslid van de Stichting Oude Hollandse Kerken (SOHK).

Zij organiseert en begeleidt excursies op het gebied van religieus erfgoed, onder andere voor HOVO VU Amsterdam.