Christelijke filosofen hebben de opdracht om mensen te helpen bij het begrijpen van zichzelf, hun tijd en hun cultuur, vindt Verkerk (1953). Hij bekleedt een van de zeven bijzondere leerstoelen in de christelijke filosofie die ons land rijk is – die aan de Technische Universiteit Eindhoven en de Universiteit Maastricht. Samen met zijn collega-hoogleraren besloot hij om het 75-jarig bestaan van de Stichting voor Christelijke Filosofie te markeren met een boek over films en filmbeschouwing.

Waarom dit onderwerp?

„Filosofie wordt vaak gezien als saai, als iets voor studeerkamergeleerden. Maar filosofie gaat uiteindelijk over alle vragen van het dagelijks leven: wie ben je als mens, wat is vrijheid, wat is roeping, wat is liefde, wat is de zin van je leven? We willen met dit boek graag laten zien dat filosofie spannend en leuk is, en dat christelijke filosofie een absolute noodzaak is, juist in deze tijd.

Iedereen kijkt films, ook in onze achterban. Dat is een gegeven. Onze cultuur verandert van een leescultuur naar een beeldcultuur, en daar komt bij dat je niet langer kunt zeggen dat Nederland een christelijk land is – zoals vijftig jaar geleden. Wij ademen die cultuur in zoals we lucht inademen. Daarom willen wij als christelijke filosofen via film in gesprek gaan met onze cultuur én onze achterban.”

Iedereen kijkt films, zegt u, maar er zijn christenen die films kijken principieel afwijzen.

„De kritische houding die daaruit spreekt, kan ik waarderen. Die wijst ons op een harde waarheid: dat er zo veel slechte films zijn, waarin geweld, pornografie en een hedonistische levensstijl de boventoon voeren. Dat moeten we noemen en benoemen. Toch ben ik niet gelukkig met een categorische afwijzing. Film is een cultuuruiting waarvoor de mogelijkheden in de schepping liggen, net als bij beeldende kunst, literatuur en muziek. Dat soort dingen kun je goed en slecht gebruiken. Zoals je bij boeken kritisch moet zijn in je keuzes, zo moet je dat bij films ook.”

Waarom zou je je niet helemaal onthouden?

„Ik denk dat je het niet redt met een houding van principiële afwijzing. Het is een feit dat jongeren uit alle kringen van kerkelijk Nederland films kijken. Veel zelfs. Mijn studenten hebben de films waar ik naar verwijs bijna altijd gezien. Terwijl je mét die films ook de huidige tijdgeest inademt. Wij moeten dus als christelijke filosofen laten zien welke ideeën zo’n film je meegeeft over vrijheid, moraal, relaties, noem maar op. Het gaat erom dat we proberen onszelf te verstaan en de cultuur te verstaan. Je ziet verschuivingen in het denken over carrière, huwelijk, gezin, roeping. Dat gaat bijna ongemerkt, ook bij christenen. Het is goed om dat te onderkennen en jezelf daar kritisch op te bevragen – en film is daarvoor een prachtig middel.”

Is iedere film daarvoor even geschikt?

„Wij bespreken in dit boek een aantal films waar je als christen blij mee kunt zijn. ”The Mission” bijvoorbeeld, of ”Babette’s Feast”, of ”Des hommes et des dieux”. De laatste film gaat over het waargebeurde verhaal van zeven Franse monniken die in 1996 in Algerije vermoord werden. Zo’n film kan je helpen om je af te vragen: Wat is onze roeping in deze tijd? Wat doen wij met onze moslimburen, met een partij als de PVV, in een land waar geloof steeds meer naar de marge gedrongen wordt? Ik denk dat we als christenen deze thema’s met elkaar moeten bespreken.”

In uw boek behandelt u ook films met een minder christelijk karakter.

„Zulke films, zoals ”The Godfather” of ”American Beauty”, stellen wezenlijke thema’s aan de orde. Ze gaan over de zin van het leven, ze leren je de huidige tijdgeest begrijpen en ontmaskeren.”

U wilt dus films beoordelen op hun bruikbaarheid aan de hand van de betekenissen die ze overbrengen?

„Je ziet op sommige christelijke websites dat films beoordeeld worden aan de hand van een lijstje met drie criteria: seks, geweld, vloeken. Op die manier kunnen sommige films heel goed uit de bus komen, terwijl ze tegelijkertijd een volstrekt hedonistische levensstijl overbrengen. Daar willen wij mensen van bewust maken: het is goed om naar de diepere lagen te kijken.”

Maar de meeste mensen gaan naar de film om zich te amuseren, niet om met uw boek in de hand de diepere lagen te ontrafelen.

„Film ís geen amusement. In alle films heb je te maken met een bepaald denkkader, een bepaalde ideeënwereld. Ook bij een historisch verantwoorde documentaire moet je beseffen dat de beelden in scène gezet zijn, dat er in het materiaal geknipt is, dat de makers jou vanuit een bepaald perspectief naar de gebeurtenissen willen laten kijken. De vraag die je jezelf altijd moet stellen is: welke moraal wordt hier overgebracht? Niets is neutraal, zelfs het nieuws niet.”

Toch blijft de vraag staan: Is iedereen in staat om op deze manier naar films te kijken?

„Niet iedereen is even filosofisch ingesteld. Maar ik denk wel dat iedereen iets van deze manier van kijken kan leren. Ik hoop dat ons boek in kerkelijke gemeenten en op scholen gaat functioneren. We moeten met elkaar leren om naar films te kijken, om ons ervan bewust te zijn wat je allemaal ongemerkt aan opvattingen en ideeën meekrijgt.”

Gaat het dan alleen over enigszins diepzinnige, gelaagde films of ook over de zoen- en schietfilms waar het meeste publiek op afkomt?

„Er zijn ook in dit opzicht goede en slechte films. Je hebt detectives die prachtig zijn, maar ook platte misdaadfilms die voor een groot deel uit seks en geweld lijken te bestaan. Dan zou ik zeggen: die moet je niet zien. Het is belangrijk om helder nee te zeggen tegen bepaalde films.”

Cruciaal is dus dat een film tot bezinning noopt. Neem je in zulke gevallen een beetje seks en geweld voor lief?

„Het is moeilijk om daar exacte uitspraken over te doen. Neem een film als ”American Beauty”. Wij mensen denken vaak dat we zelf zin moeten geven aan ons leven. Die gedachte is heel diep verankerd in het moderne en postmoderne denken. Maar deze film maakt duidelijk dat we de zin van ons leven moeten ontvángen. Als je zonder God op zoek wilt gaan naar zin, kom je van de ene gevangenis in de andere terecht. Je komt er als mens nooit op eigen kracht uit.

Dat zijn fundamentele noties, die haaks staan op het gangbare denken in onze cultuur en die hier op een prachtige manier zichtbaar zijn gemaakt. Tegelijkertijd zeg ik: het is jammer van die seksscène. Maar voor mij blijft staan dat deze thematiek heel wezenlijk is en dat ik in het licht daarvan begrijpen kan waarom de filmmaker die scène toevoegde.”

Daarmee blijft het een complexe afweging, die misschien ook wel per persoon verschilt.

„Het is net als met literatuur, mensen zullen zelf keuzes moeten leren maken. Met dit boek hebben wij als christelijke filosofen onze achterban daarbij een handreiking willen bieden.”

Boekgegevens

”Scherp gezien. Film en christelijke filosofie”, door Maarten J. Verkerk, Bart Cusveller, Jan Hoogland en Maarten Vermeulen (red.); uitg. Buijten en Schipperheijn, Amsterdam, 2011; ISBN 978 90 5881 550 7; 250 blz.; € 19,50.

Kijken met Dooyeweerd

”Scherp gezien” is het jubileumboek van de Stichting voor Christelijke Filosofie, die dit jaar 75 jaar bestaat. Alle hoogleraren die op diverse plaatsen in het land een bijzondere leerstoel in de christelijke filosofie bekleden, hebben eraan meegewerkt, naast diverse emeritus hoogleraren en een paar andere deskundigen.

Ieder van de auteurs bespreekt in het boek een bekende film, variërend van ”The Godfather” tot ”Des hommes et des dieux”, van ”Das Leben der Anderen” tot ”Eternal Sunshine of the Spotless Mind”. Dat gebeurt aan de hand van het instrumentarium dat Herman Dooyeweerd, grondlegger van de christelijke filosofie, aanreikte: de leer van de aspecten en de grondmotieven.

Zo wordt het motief van het moderne denken (gedragen door de ideeën van de vrije mens en de beheersing van de natuur) geconfronteerd met het motief van het christelijke denken (gedragen door de ideeën van schepping, zondeval en verlossing).

Het boek heeft dus een filosofische basis, maar de uitwerking in vijftien hoofdstukken aan de hand van vijftien films is heel concreet –met verhalen en illustraties– en daarmee toegankelijk voor een breed publiek.