De paus komt naar het land van Luther
In Duitsland wordt met spanning uitgekeken naar het bezoek van de paus volgende week. Die spanning lijkt bij protestanten nog groter dan bij rooms-katholieken.
De reden daarvoor is dat men verwacht dat de paus iets positiefs over Luther zal zeggen. Dat zou een schot voor de boeg zijn in verband met het Reformatiejubileum in 2017. Dat de paus er nadrukkelijk voor gekozen heeft de Wartburg en de Wittenberg niet te bezoeken, kan de pret nog niet drukken. Lastig voor de paus is wel dat hij een beroerd verleden met zich meesleept.
Luther en Calvijn hadden destijds weinig fiducie meer in alles wat van Rome kwam. Wat Luther betreft komen zijn fundamentele moeiten met de moederkerk naar voren in de bundel die onder redactie van Dieter Korsch en Volker Leppin in Duitsland verscheen en die biografie en theologie met elkaar verbindt. Luther liep compleet vast in het bestaande verdienste-en-genadeschema; zijn visie op de onvoorwaardelijkheid van de genade bleek voor Rome onaanvaardbaar. Dat was dan ook de kern van de breuk en de andere thema’s die in dit boek aan de orde komen –huwelijk en celibaat, mariologie, Luthers visie op Schrift en traditie– zijn slechts afgeleid van deze kern. De paus kan heel aardige dingen over Luther zeggen, maar als bij alle vriendelijkheid de genadevraag niet aan de orde komt, wordt aan Luther niet echt recht gedaan.
Voor Calvijn geldt hetzelfde. Het nieuwe deel van de prachtige serie over deze reformator die bij Neukirchener verschijnt, heet dan weliswaar ”Oecumenische correspondentie”, maar het gaat wel om een oecumene zonder Rome. Calvijn heeft zijn best gedaan bij de godsdienstgesprekken die destijds tussen Rome en Reformatie werd gevoerd werden. Niet alleen de positie van de paus was een breekpunt, met name op de vraag naar de verhouding tussen rechtvaardiging en heiliging bleek geen gemeenschappelijk antwoord gevonden te kunnen worden. In Calvijns brieven, zoals ze in deze bundel in het Duits vertaald worden weergegeven, blijkt zijn verlangen naar eenheid met lutheranen, zwinglianen, dopers en papisten, zoals ze toen nog genoemd werden. Calvijn ging in het zoeken van die eenheid verder dan menig reformatorisch mens vandaag zou aankunnen, maar er was ook voor hem een duidelijke grens.
Die grens werd door beide partijen ten slotte onder ogen gezien en ook duidelijk getrokken. Toen voor Rome duidelijk werd dat er zich buiten zijn muren een nieuwe kerk had gevormd, werd de tegenaanval ingezet, in veel gevallen hardhandig. Vooral de jezuïeten hebben wat dat betreft naam gemaakt. In het overzichtswerk dat de Canadese historica Elizabeth Rapley schreef over de geschiedenis van religieuze ordes, komt de door Ignatius de Loyola (1491-1556) gestichte jezuïetenorde uitvoerig aan de orde. Missionaire gedrevenheid heeft de jezuïeten ertoe gebracht wereldwijd veel te doen voor de uitbreiding van de kerk en vooral voor het onderwijs. Toch is er vooral een negatieve geur aan deze orde blijven hangen. Dat heeft vooral te maken met de wijze waarop geprobeerd werd de invloed van de Reformatie terug te dringen en de macht van Rome te vergroten. Daardoor is het beeld ontstaan als zou elke jezuïet zich aan de vervolging van protestanten schuldig hebben gemaakt.
Dergelijke beeldvorming ontstond onder meer door het bekende ”Book of Martyrs”, waarin de Engelse historicus John Foxe (1517-1587) een overzicht gaf van de vervolging van gelovigen door de eeuwen heen, inclusief die van protestanten door Rome. De bundel studies die onder redactie van Elizabeth Evenden en Thomas Freedman over dit invloedrijke boek in Engeland verscheen, beschrijft hoeveel waardevolle informatie het werk van Foxe bevat, maar ook hoe eenzijdig hij in zijn berichtgeving is. De invloed van Foxe was –en is– groot, zeker als het gaat om het beeld van het bloeddorstige Rome.
Dat Foxe voor een wezenlijk deel echter gelijk had, blijkt uit de bundel die de Münsterse kerkhistoricus Hubert Wolf redigeerde en die de thematiek van boekencensuur en inquisitie behandelt. Het is een zeer interessante bundel die laat zien hoeveel lectuur in een niet-digitaal tijdperk nog bestreden en tegengehouden kon worden, maar ook hoe in naam van een kerk, en zelfs van God, andere gelovigen verhoord, gefolterd en vermoord werden. Dat dwaling en ongeloof niet met geweld bestreden kunnen worden, is een les die ook buiten Rome nog steeds niet door iedereen geleerd is.
Toen Luther eenmaal in Rome was geweest, kwam hij ongeveer in shocktoestand terug. Hij had al wel gehoord dat er op zedelijk en religieus gebied veel niet klopte, maar toen hij het met eigen ogen had gezien, schrok hij er toch van. De Italiaanse journalist Corrado Augias heeft –zoals velen voor hem– een overzicht gegeven van de schanddaden van het Vaticaan. Nu is het niet zo moeilijk om uit 2000 jaar geschiedenis van een organisatie die een wereldwijde kerk bestuurt veel negatieve dingen te verhalen. Maar het relaas van Augias –interessante naam in dit verband– zet toch weer aan het denken, vooral over hoe gevaarlijk het is als de kerk een groot ambtenarenapparaat heeft en zich intensief met geld en politiek gaat bezighouden.
Nu heeft Rome regelmatig geprobeerd orde op zaken te stellen. Als gevolg van Luthers optreden kwam er bijvoorbeeld een rooms-katholieke hervorming op gang. Hoe goed die actie ook bedoeld was, zij is gebleken hier en daar toch wat door te schieten. Vooral op kunstgebied werd in grootse schilderijen, beelden en kerkgebouwen uitgebeeld dat Rome zeer present en ook zeer machtig was. De Zwitserse historicus Volker Reinhardt geeft een beschrijving van het barokke Rome. Daarin komt de lezer op kunstgebied veel tegen, ook veel zaken die destijds vragen opriepen: moest de kerk wel zo veel geld in verf, hout en steen steken? Die vragen heeft ook menige huidige bezoeker van Rome, maar toch zal de meerderheid die kunst ook kunnen bewonderen.
Reformatorischen houden de eigen kerken door de week dicht en zorgen ervoor dat ze vanbinnen eenvoudig zijn. Maar ze vinden het vaak wel mooi dat de roomse kerken altijd open zijn en dat daar veel moois te zien is. Aan de paus is minder moois te zien, maar misschien laat hij volgende week wel mooie dingen van zich horen. En wat we horen, telt meer dan wat we zien. Toch?
Boekgegevens
”Martin Luther. Biographie und Theologie”, door Dietrich Korsch/Volker Leppin; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 150454 9; 336 blz.; € 89,-; ”Calvin Studienausgabe. Ökumenische Korrespondenz”, Band 8, door Eberhard Busch e.a. (red.); uitg. Neukirchener, Neukirchen-Vluyn; ISBN 978 3 7887 2535 8; 354 blz.; € 22,90; ”The Lord as their portion. The story of religious orders”, door Elizabeth Rapley; uitg. Eerdmans, Grand Rapids; ISBN 978 0 8028 6588 5; 349 blz.; $ 24,-; ”Religion and the Book in Early Modern England”, door Elizabeth Evenden en Thomas S. Freeman; uitg. Cambridge University Press, Cambridge; ISBN 978 0 521 83349 3; 388 blz.; £ 60,-; ”Inquisition und Buchzensur im Zeitalter der Aufklärung”, door Hubert Wolf (red.); uitg. Schöningh, Paderborn; ISBN 978 3 506 77147 6; 480 blz.; € 60,-; ”Die Geheimnisse des Vatikan”, door Corrado Augias; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 61363 0; 496 blz.; € 22,95; ”Im Schatten von Sankt Peter”, door Volker Reinhardt; uitg. Primus, Darmstadt; ISBN 978 3 89678 777 4; 270 blz.; € 24,90.
