Land van de Bijbel inspireert kaartenmakers
Joden, christenen en moslims hebben zich in de afgelopen eeuwen beziggehouden met het maken van kaarten van het Heilige Land. Een collectie van hun werken is te zien in het Israël Museum in Jeruzalem, dat een tentoonstelling heeft geopend onder de titel ”Op de kaart: cartografische afbeeldingen van het heilige land”.
De collectie bevat antieke kaarten tot en met moderne satellietopnamen. Ze zijn afkomstig uit de collectie van het museum zelf, uit openbare en particuliere verzamelingen in Israël en daarbuiten en van de nationale bibliotheek van Israël van de Hebreeuwse Universiteit.
Het ging er de kaartenmakers niet alleen om godsdienstige en geopolitieke feiten in kaart te brengen, maar ook een kunstwerk te produceren. Uit de kaarten blijken de ontwikkelingen en verschillen op politiek en religieus gebied. Tot de opkomst van het zionisme in het begin van de twintigste eeuw, beeldden de Arabische moslims bijvoorbeeeld het Heilige Land niet als afzonderlijke geografische eenheid uit, maar als deel van Syrië. Kaarten die werden gemaakt voor christelijke pelgrims lieten wel de christelijke heilige plaatsen zien, maar de plaatsen die belangrijk waren voor Joden en moslims werden weggelaten.
De oudste kaarten van het Heilige Land dienden vooral om de bijbelse gebeurtenissen geografisch te plaatsen. De cartografen vonden het blijkbaar niet altijd nodig het land van de Bijbel te bezoeken. De Bijbel zelf, de geschriften van de joodse historicus Flavius Josephus, van de kerkhistoricus Eusebius en anderen boden hun voldoende houvast om de kaarten te tekenen.
De Nederlandse en Vlaamse cartografen zijn erg belangrijk geweest voor de ontwikkeling van kaarten, aldus curator Ariel Tishby. Al snel nadat men de boekdrukkunst meester was, verschenen er ook Bijbels met kaarten. Een indrukwekkend werk is van de Nederlanders Petrus Laicstain en Christian Schrott. Laicstain keerde in 1556 van een bezoek aan het Heilige Land terug en gaf de schets die hij gemaakt had aan de cartograaf Schrott. Er zijn slechts een paar kopieën van de kaart in omloop.
Op de afbeelding van Laicstain en Schrott zijn twee kaarten te zien. De grote is van het land Israël zelf aan beide kanten van de Jordaan. De namen van de twaalf stammen en tal van bijbelse plaatsen zijn terug te vinden. Links boven bevindt zich een tweede kaart, die een groter gebied beslaat, waarop de Sinaï, de Nijl en de reis van het volk Israël door de woestijn zijn weergegeven. De kaart werd voor het eerst in 1556 gemaakt, maar later werd er een tweede versie in omloop gebracht, die dateert uit 1676.
Een wereldberoemde kaart van het Heilige Land is afgebeeld op de mozaïeken vloer van een Byzantijnse kerk in de Jordaanse stad Madaba. De bovenzijde van de kaart is naar het oosten gericht. De stad Jeruzalem in de Byzantijnse tijd is prominent aanwezig en de andere plaatsen liggen eromheen, maar de afstanden op deze kaart staan niet in juiste verhouding tot de afstanden in werkelijkheid. Verschillende delen van de kaart in Madaba zijn verwoest. Wetenschappers vermoeden dat de kaart oorspronkelijk 16 meter lang en 6 meter breed is geweest. Monniken ontdekten het mozaïek in 1884, toen zij een kerk bouwden op deze plaats. In 1897 gaf de Griekse monnik Kleopas Koikilides wereldbekendheid aan de kaart. Daarna werden kopieën van de kaart gemaakt en een van de kopieën is in het Israël Museum te zien.
De allereerste kaarten werden gemaakt door de Griek Claudius Ptolemaeus in de tweede eeuw. Hij was ook de eerste die de kaarten richtte naar de poolster. Zelfs in de Renaissance werden zijn kaarten nog gekopieerd. In de achttiende eeuw kwamen de wetenschappelijke methoden voor de vervaardiging van kaarten op. De kaarten werden steeds accurater.
In de zevende tot de twaalfde eeuw, toen Jeruzalem onder het bestuur stond van de moslims, werden er geen kaarten gemaakt. De kruisvaarders hervatten de kunst. Zij gaven de stad meestal weer als een cirkel, waarin de belangrijkste straten werden afgebeeld in de vorm van een kruis. Het doel van de kaarten van Jeruzalem was de heiligheid van de stad uit te beelden. De cartografen gaven de stad veelal schematisch weer.
Jeruzalem was een geliefd onderwerp voor kaartenmakers. De stad werd dikwijls gezien als het centrum van de wereld. Het bekendste voorbeeld is van Heinrich Bünting (1546-1606), die de hele aarde afbeeldde in de vorm van een klaverblad. Zijn kaart is schematisch van aard: Afrika, Azië en Europa vormen de drie bladeren, terwijl Jeruzalem in het midden ligt. Hiermee gaf hij een theologische opinie weer.
In de tentoonstelling is ook een kaart te zien van rabbijn Elia ben Salomon Zalman. Deze belangrijke geestelijke leider ontwikkelde belangstelling voor de geografie van het Heilige Land. De kaart bevat geografische fouten, maar het ontwerp is origineel. Bijbelteksten zijn terug te vinden en de exodus is met een stippellijntje uitgebeeld.