De hervormde predikant uit Zoetermeer vertelde zijn ervaring maandagmiddag op de Haamstedeconferentie, waar hij een lezing hield over ”Hoe vroom was Calvijn?” Voor sommigen wellicht niet vroom genoeg, suggereerde hij. De ervaringen van het geloofsleven komen bij de reformator niet zo uitgebreid en uitgewerkt in de orde als later in de bevindelijk gereformeerde traditie. „Hoe stichtelijk zouden wij het vinden als Calvijn op onze kansels zou staan?”

Voor Calvijn is vroomheid zeker een persoonlijke zaak, stelde de lector. Maar tegelijk is het geestelijk leven ten volle ingebed in de gemeenschap van de kerk, waarbinnen de gemeenschap met Christus wordt geschonken en beoefend. „Het individuele, soms ook individualistische van het vroomheidsleven in de latere traditie is hem in die zin vreemd.”

Dr. Van den Berg, die promoveerde op Calvijns uitleg van het boek Daniël, keerde zich tegen de stelling van prof. dr. W. J. op ’t Hof dat de Nadere Reformatie op het punt van de beleving van de vroomheid te prefereren is boven de Reformatie. De Nadere Reformatie kun je alleen kennen als je de Reformatie bestudeerd hebt, stelde hij hier tegenover.

In de roomse traditie stond de vroomheid soms zo centraal, dat de beoefening daarvan ten koste ging van het leven uit vrije genade. Dat leidde tot onzekerheid: wanneer is het vroom genoeg? Maar dreigt in de gereformeerde traditie op een verborgen manier niet hetzelfde gevaar, zo vroeg dr. Van den Berg zich af. „Dat de vrucht een voorwaarde wordt voor heilszekerheid?”

Als ervaringen het criterium worden voor het geloof, stuit dat bij Calvijn op een besliste afwijzing, aldus de hervormde predikant. Tegelijk kent Calvijn geen geloof zonder ervaring. In Calvijns vroomheid is er de herkenning van „datgene wat in de kerk der eeuwen de ware godzaligheid was en zal dienen te blijven.”

Geloofsbeleving

Calvijn schreef weinig over persoonlijke beleving van zijn eigen vroomheid. De belangrijkste bron daarvoor is zijn voorwoord op zijn commentaar op de Psalmen. Dat is „opmerkelijk”, vindt dr. Van den Berg. „Hij wil wel over zichzelf spreken, maar dan alleen indirect in het licht van en met de woorden uit de verklaring van de Heilige Schrift Zelf, zoals de Geest die verklaart. De Schrift verklaart en verheldert het geestelijk leven, niet omgekeerd. “

In Calvijns spreken over zijn geloofsbeleving in het licht van de Psalmen is er sprake van „persoonlijke identificatie” met David. In het leven van David ziet Calvijn zijn eigen leven weerspiegeld, ook al kan hij naar eigen zeggen slechts in de schaduw van de grote psalmdichter staan. Dr. Van den Berg: „De strijd van de profeet David is die van heel Gods kerk, van oude en nieuwe verbond, en zo ook van Calvijn persoonlijk in zijn worstelingen vanwege de vijanden van Gods kerk, en van het hele huisgezin Gods.”

Zelfs als Calvijn zo persoonlijk over zichzelf spreekt, stelt hij zichzelf niet centraal, concludeert dr. Van den Berg. „Via de spiegel van David prijst hij het werk van Gods Geest, Die het heeft behaagd om hem in Genève tot een David te oefenen, die de zaak van Christus’ kerk mocht bevorderen.”

Gulden boekske

Tot slot besprak dr. Van den Berg de vijf hoofdstukken over het christelijke leven in Boek III van de ”Institutie”, in het Nederlands apart uitgegeven onder de titel ”Gulden boekske van het christelijke leven”. Hij opperde met de Amerikaanse Calvijnkenner Ford Lewis Battles dat Calvijn deze hoofdstukken schreef als reactie op de „pijn en verdriet” die hij ervoer omdat de stad Genève zich niet in enkele jaren tot waarachtige vrome gemeenschap liet hervormen. „In zekere zin was Calvijns Gulden boekske een program voor nadere reformatie in het Genève van zijn dagen. De vroomheid moet ook daadwerkelijk gestalte krijgen.”

Belangrijkste motief voor een vroom leven is de heiligheid van God. Daarbij staan de persoon en het verlossingswerk van Christus centraal als motief en fundament. Als wij van Christus zijn, kunnen wij niet anders dan christelijk leven.

Was Calvijn dan een perfectionist? „Nee”, aldus dr. Van den Berg, „Maar het moet er in oprechtheid wel om gaan om te groeien in vroomheid en heiligheid.” Hij citeerde Calvijn: „Niemand beweegt zich zo ongelukkig voort dat hij niet elke dag tenminste een klein stukje van de weg kan afleggen.”

Zelfverloochening

De kern van het christelijke leven is voor Calvijn de zelfverloochening. „Groeien in vroomheid is groeien in zelfverloochening, zodat hebzucht en streven naar macht en waardering van mensen uit ons hart wordt uitgeroeid.” Een „wezenlijke trek” van deze vroomheid is het aanvaarden van Gods weg in tegenspoeden.

Het „geheim en de kern” van de zelfverloochening is het dragen van het kruis. Hoe meer wij door tegenspoed worden getroffen, des te sterker wordt onze gemeenschap met Christus, aldus Calvijn. Het kruis vernedert ons en leert om niets van onszelf maar alles van de Heere te verwachten. Het is een medicijn tegen een „zeer kwalijke kwaal”, namelijk de overmoed van het vlees.

De bitterheid van het kruis wordt echter getemperd door de geestelijke vreugde. Calvijn is geen stoïcijn. Het lijden dat God geeft, zal Hij ten beste keren. Een notie die „niet genoeg onderstreept kan worden” in onze tijd, „waarin de tendens bestaat om te verwachten dat God alles wegneemt wat ons smart geeft, in plaats van dat Hij daarin onze zaligheid ten diepste doet doorwerken”, aldus dr. Van den Berg.

Een „revolutionair” aspect van Calvijns vroomheid is dat hij wijst op de roeping die ieder van God heeft gekregen. „Een gewone arbeider hoeft niet te zuchten dat hij God nooit zo vroom zal kunnen dienen als een monnik die de hele dag spiritueel bezig kan zijn.”