In zijn proefschrift ”Geweten. De rehabilitatie van een theologisch begrip” (uitg. Boekencentrum, Zoetermeer), waarop hij maandag promoveert aan de Protestantse Theologische Universiteit te Utrecht, constateert hij een inflatie van het begrip. Wat eerst het innerlijke gerechtshof werd genoemd, een hartsgeheim, lijkt nu in een hersenschim veranderd, een containerbegrip met de meest tegenstrijdige invullingen.

De promovendus, in het dagelijks leven predikant van de hervormde gemeente in Ermelo en redacteur van de tijdschriften Kontekstueel en In de Waagschaal, onderzoekt het begrip geweten in de rooms-
katholieke en protestantse traditie (Luther, Calvijn, Pannenberg). Hij constateert dat het geweten in de moderne tijd steeds meer is losgemaakt van zijn binding met God, in het algemeen: een bovennatuurlijke werkelijkheid buiten de mens. Hij duidt dat proces aan met de termen onttheologisering, individualisering en formalisering.

Hoe anders dan in de tijd van de Reformatie, zo blijkt uit zijn onderzoek. Luther kende de bevrijdende kracht van het Woord in zijn geweten, een bevrijding na een periode van schuldbesef en geloofsangst. Calvijn zag de vrijheid van het geweten als vrucht van de rechtvaardiging. Hij verbond het geweten met het ingeschapen godsbesef, een bewustzijn van het goddelijk oordeel over de mens, besef van goed en kwaad. Kortom, in beide gevallen is het geweten iets van de „stem van God.”

Drs. Verbaan is voorzichtig met de laatste uitdrukking. Hij ziet het geweten vooral in de relationele sfeer, maar dan wel breed: het geweten als relatie met God, jezelf en de naaste. „Het geweten heeft te maken met de diepste overtuiging die de mens heeft, maar daarin ligt ook weer het dubbelzinnige. Het gaat om meer dan een persoonlijke mening. Daarom kies ik voor het geweten als het aangesproken-zijn door de ander, ten diepste de stem die van buiten komt, maar die wel Gods Woord nodig heeft om dat te bemiddelen. Nee, geen directe stem van God, want er zit te veel ruis op de lijn, zeg maar in ons oor.”

Geweten is een begrip geworden dat voortdurend een rol speelt in de samenleving, ook in de politiek. „Gewetensbezwaren zijn er altijd geweest, vroeger bij de linkse politici op het terrein van milieu en defensie, nu is dat vooral klein rechts, dat zich inzet voor gewetensbezwaren bij ambtenaren in het sluiten van een homohuwelijk. De politiek kan echter niets met een theologisch begrip van het geweten. Juridisch is het zo’n lastig begrip, omdat iedereen er zich op beroept.”

Geweten hoort bij het mens-zijn, mensen willen er hun diepste overtuigingen mee uitdrukken, aldus de promovendus. „Vandaar dat ik de relevantie van het geweten betoog als plaats waar mensen hun authenticiteit en integriteit beleven. De mens leeft voor het aangezicht van God, zichzelf en de naaste. Het geweten is een plek waar die drie bij elkaar komen.”

Het geweten is aan rehabilitatie toe, aldus drs. Verbaan. „Het drukt de diepste identiteit van de mens uit. Het zegt alles wie je zelf bent. We hebben allen een geweten; alleen komt dan de vraag op waar we vastheid in het geweten vinden. Het geweten kan dwalen als het niet op het fundament rust, namelijk Christus. De prediking heeft de taak het geweten op te scherpen en op te voeden, juist om weer grond onder de voeten te krijgen.”