Rubriek prof. Selderhuis: Veelbetekenende vrouwen in de kerkgeschiedenis
De synode van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt heeft opdracht gegeven tot nieuw onderzoek naar de plaats van de vrouw in de kerk. Een van de argumenten daarvoor was de vraag of de kerk niet achterloopt bij ontwikkelingen in de maatschappij.
Als vrouwen op vele plaatsen in de samenleving een verantwoordelijke positie innemen, waarom dan niet in de kerk? Maar zijn maatschappelijke ontwikkelingen niet erg relatief? En is het niet riskant je als kerk daar sterk door te laten leiden? Bovendien, kun je pas dienen als je ambtsdrager bent?
De gedachte dat wij pas in onze tijd zover zijn gekomen dat wij vrouwen de plaats geven (of proberen te geven) die hun toekomt, is even oud als onjuist. Een exponent van hoe men vroeger met deze kwestie omging, is Clara van Assisi (1194-1253). Zij was leerling van Franciscus van Assisi en stichtte de orde der clarissen. Door haar leven van dienstbaarheid en armoede, en haar spreken en schrijven waarin zij steeds wees op Christus als Verlosser en Voorbeeld, was zij zelf een voorbeeld voor vele vrouwen en mannen. Op deze wijze heeft zij tot op de dag van vandaag vele levens beïnvloed.
De indruk bestaat bij sommige mensen in reformatorische kring dat het hier om rooms-katholieken gaat, en dat is ook zo. Maar alles wat in de kerk voor 1517 gebeurde, maakt deel uit van de reformatorische traditie, en dus hoort Clara van Assisi er ook bij. In de bundel die de Duitse theoloog en historicus Bernd Schmies over haar samenstelde, staan 21 opstellen waarin de resultaten van het nieuwste Claraonderzoek worden gepresenteerd. Ook in de 21e eeuw blijft zij onderzoekers fascineren en gelovigen inspireren.
Dat Clara van Assisi niet de enige vrouw was die invloedrijk was en grote betekenis had voor de geestelijke en kerkelijke ontwikkelingen van haar tijd, wordt duidelijk uit een studie van de Amerikaanse hoogleraar Nancy Bradley Warren. Zij analyseert teksten van onder anderen Katharina van Sienna en Brigitta van Zweden, twee grote namen uit de middeleeuwse kerkgeschiedenis. Warren gaat echter verder en laat zien hoe deze vrouwen in hun spiritualiteit ook politieke en culturele invloed uitoefenden. Het is dus beslist niet zo dat wij nu pas oog hebben gekregen voor het feit dat vrouwen een rol in de kerk zouden moeten gaan spelen – zij hebben dat altijd al gedaan.
Ook na de Reformatie waren er vrouwen die, zonder ambtsdrager te zijn, grote invloed op kerk en maatschappij uitoefenden. Als eerste noem ik de Duitse Argula van Grumbach (1492-1554). Deze moeder van vier kinderen was de belangrijkste auteur van de zogeheten Flugschriften, pamfletten waarin de boodschap van de Reformatie in gewone taal onder het volk werd verspreid. De geschriften, die een oplage van 30.000 exemplaren hadden, zijn door kerkhistoricus Peter Matheson in een kritische uitgave uitgebracht. Argula van Grumbach benadrukte het priesterschap van alle gelovigen en de gehoorzaamheid aan de Schrift alleen, een boodschap die zeer actueel is.
Als tweede noem ik keurvorstin Anna van Saksen (1532-1585). Zij was een van de prominentste vorstinnen van haar tijd, en de biografie die Katrin Keller over haar schreef laat de lezer kennismaken met een fascinerende vrouw. Zij bracht niet alleen vijftien kinderen ter wereld en hield zich met hun opvoeding bezig, zij had ook directe invloed op politieke kwesties. Zij bekommerde zich om de oorlogsvoering en om het beheer van de landgoederen, zij hield zich bezig met de productie van geneesmiddelen, maar ook met de vraag welke consequenties de keuze voor een bepaalde confessie voor het politieke en maatschappelijke leven had.
Als derde vrouw noem ik Elizabeth I (1553-1603). Deze dochter van Hendrik VIII was de opvolgster van ”bloody Mary” en koningin van Engeland tussen 1558 en 1603. In 2009 was het 450 jaar geleden dat zij tot de zogenaamde ”Elizabethan Settlement” besloot. Dat betekende de herbevestiging van de Anglicaanse Kerk als zelfstandige protestantse kerk, los van Rome, met de vorstin als hoofd en een eigen liturgie. Aan dit jubileum werd een internationaal symposium gewijd, waarvan de bijdragen nu door de Duitse kerkhistoricus Dorothea Wendebourg zijn uitgegeven. Elizabeth heeft met haar doortastende optreden tot op de huidige dag het gezicht van de Engelse kerk bepaald en het is indrukwekkend om in de bijdragen aan deze bundel te lezen hoe groot haar invloed was.
Op 1 januari 2010 overleed op 95-jarige leeftijd de Duitse schrijfster en verzetsstrijder Freya von Moltke. Zij was een vrouw die door haar tegenstanders als revolutionair werd gezien, maar in werkelijkheid met haar verzet en protest een reformatorische houding aannam. Freya was gehuwd met Helmuth James von Moltke. Samen vormden zij het hart van een groep die zich op geweldloze wijze probeerde te verzetten tegen Hitler en zijn nationaalsocialistische regime. Freya von Moltkes man speelde vanuit zijn positie als hoge ambtenaar belangrijke informatie aan de geallieerden door en werd om die reden in 1945 berecht en door de Gestapo geëxecuteerd.
Het leven van Freya von Moltke is beschreven door de Duitse historicus Geyken, die in haar boek tot dusver ongepubliceerde brieven en foto’s opnam. Indrukwekkend is de briefwisseling tussen Freya von Moltke en haar man in de periode dat hij in de gevangenis Tegel zat. Daaruit komt het beeld naar voren van twee mensen die in de diepste ellende zeker weten dat ze in Gods hand zijn en die juist daarom politiek actief zijn en proberen in een tijd van barbarisme de Duitse culturele erfenis te redden.
Freya von Moltke komt na de oorlog in Polen terecht, maar weet met hulp van de Amerikanen naar Zuid-Afrika te vluchten. Daar zet zij zich in voor gehandicapten, maar het apartheidsregime is voor haar ondragelijk. Via Duitsland arriveert zij in 1960 in Amerika, van waaruit ze zich wereldwijd inzet voor het nadenken over ongewapend verzet tegen onderdrukking. Haar kennis, geloof en haar levensverhaal hebben haar tot een zeer invloedrijk mens gemaakt.
Freya von Moltke bewijst hoe een mens invloedrijk kan zijn, niet door een bepaald ambt te bekleden, maar gewoon door een dienstbare opstelling. Vrouwen moeten in kerk en samenleving dan wél de ruimte krijgen om zich zo te kunnen opstellen.
“Klara von Assisi. Zwischen Bettelarmut und Beziehungsreichtum”, door Bernd Schmies (red.); uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 3 402 18687 9; 598 blz.; € 67,-; “The Embodied Word. Female Spiritualities 1350-1700”, door Nancy Bradley Warren; uitg. University of Notre Dame Press, Notre Dame; ISBN 978 0 268 04420 6; 352 blz.; $ 36,-; “Kurfürstin Anna von Sachsen, 1532-1585”, door Katrin Keller; uitg. Friedrich Pustet, Regensburg; ISBN 978 3 7917 2270 2; 240 blz.; € 22,-; “Sister Reformations”, door Dorothea Wendebourg (red.); uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 150596 6; 356 blz.; € 94,-; “Schriften”, door Argula von Grumbach; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh; ISBN 978 3 579 05374 5; 168 blz.; € 39,95; “Freya von Moltke. Ein Jahrhundertleben 1911-2010”, Frauke Geyken; uitg. C. H. Beck, München ; ISBN 978 3 406 61383 8; 287 blz.; € 19,95; “Abschiedsbriefe Gefängnis Tegel”, door Helmuth James und Freya von Moltke; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 61383 8; 608 blz.; € 29,95.
