Een bericht in de krant deze week was voorzien van de kop ”Hogere premie door concurrentie apothekers”. Opmerkelijk, want het streven naar meer marktwerking in de zorgsector wordt veelal onderbouwd met de stelling dat concurrentie tussen zorgverleners de kosten verlaagt.

De Boston Consulting Group, die onderzoek deed in opdracht van de gezamenlijke zorgverzekeraars, constateert dat in grote delen van het land klanten afhankelijk zijn van slechts één apotheek of een huisarts met apotheek. Circa 60 procent van de bevolking kan hierdoor niet kiezen voor een alternatief als de prijzen voor medicijnen worden verhoogd. Het kabinet wil volgend jaar vrije prijzen invoeren voor geneesmiddelen en farmaceutische zorg. De zorgverzekeraars, en ook de brancheorganisatie van de apothekers, maken zich zorgen over de verwachte prijsstijgingen.

In bovenstaand geval zal juist een gebrek aan concurrentie de kosten opdrijven. Maar is meer concurrentie de juiste remedie? De wens om in publieke sectoren marktwerking door te voeren stamt uit de jaren tachtig. Met de opleving van het economisch liberalisme richtte de politiek zich op de privatisering van overheids- en semioverheidsbedrijven. Het achterliggende idee was dat de markt beter in staat is zaken te regelen dan door de overheid gestuurde organisaties.

In meerdere sectoren is marktwerking succesvol doorgevoerd. Waar het gaat om telefonie en energie kan de consument door de vele keuzemogelijkheden en de sterke transparantie van de markt zelf een afweging maken met betrekking tot kwaliteit en prijs. In het openbaar vervoer en bij de post is de winst van marktwerking minder duidelijk. Teneinde de aanbesteding in een regio te winnen, dringen vervoersmaatschappijen de kosten terug, maar dit komt de dienstverlening niet altijd ten goede. Bij de post worden de kosten deels gereduceerd ten koste van de werknemers in de branche.

De gezondheidszorg is een verhaal apart. De nagestreefde marktwerking betekent hier dat de consument moet kunnen kiezen tussen ziektekostenverzekeraars en, voor zover mogelijk, tussen zorgaanbieders. Maar waar de consument in het eerste geval gemakkelijk de laagste premie bij het gewenste verzekeringspakket kan selecteren, is de keuze voor de beste of snelste behandeling door de zorgaanbieders niet eenvoudig. Allereerst speelt mee dat de zorgvrager niet zozeer een consument is, maar –om een ouderwets woord te gebruiken– een patiënt die ziek is of bezorgd over zijn gezondheid. Er is geen gelijkwaardige relatie, de zorgvrager is afhankelijk van de kennis van de zorgverlener. Daarnaast is er geen transparantie over de kwaliteit van de zorg, er zijn weinig vergelijkingsmogelijkheden. En als er vergeleken kan worden, is er vaak geen tijd. Bij een spoedbehandeling gaat de zieke niet eerst op internet kijken welk ziekenhuis er als beste uitspringt.

Voor de zorgaanbieders is er door de behandelingsplicht evenmin sprake van marktwerking. Artsen en ziekenhuizen mogen patiënten niet weigeren. Ook werkt het marktverstorend dat, eenmaal verzekerd, de consument niet meer geïnteresseerd is in de prijs omdat de verzekering toch wel betaalt. En er zijn andere nadelen. Zo zullen zorgaanbieders zich meer richten op de lucratiefste vormen van zorg in plaats van op de zorg die het hardst nodig is. Klanten die het kunnen betalen krijgen voorrangszorg, niet degenen die er het meest behoefte aan hebben. Wie het niet kan betalen, krijgt kwalitatief minder zorg of minder keuzevrijheid.

De stijgende kosten in de zorg vragen om meer efficiency. Waar deze in andere sectoren kan worden bereikt met marktwerking, is dit in de zorg veel minder het geval en zijn er schadelijke neveneffecten. De kostenstijgingen vereisen een ander medicijn. Het valt moeilijk te bewijzen, maar meer samenwerking en werken met hart voor de zaak, niet gedreven door financiële prikkels maar door het besef dat het om belangrijk en goed werk gaat, zullen uiteindelijk meer opleveren.

De auteur schrijft op freelancebasis over ontwikkelingen in de economie en op de financiële markten.