Historische orgelkas blijft in Koorkerk Middelburg
MIDDELBURG – De rechtbank in Middelburg heeft donderdag een streep gehaald door de door de gemeente Middelburg verstrekte sloopvergunning voor het verwijderen van de historische Peter Gerritszorgelkas uit de Koorkerk te Middelburg. De rechter bepaalde dat de burgerlijke gemeente zich schuldig heeft gemaakt aan bestuurlijke onzorgvuldigheid door een monumentenvergunning af te geven. En eveneens heeft de rechtbank een streep gehaald door het plan voor het op dezelfde plek terugplaatsen van een orgelkas uit Harenkaspel.
Peter Gerritsz bouwde in 1479 het orgel voor de Nicolaïkerk in Utrecht. In de loop der eeuwen werd het instrument uitgebreid, tot het eind negentiende eeuw plaats moest maken voor een ander orgel. Het orgel, met de gotische orgelkas, werd in 1886 overgebracht naar het Rijksmuseum in Amsterdam. In 1956 werd de kas met de frontpijpen in de Koorkerk te Middelburg geplaatst. De overige delen van het orgel werden opgeslagen in een rijksbunker. De hervormde gemeente van Middelburg kreeg de kas in bruikleen vanwege de wederopbouw van het Abdijcomplex, dat door het bombardement van 17 mei 1940 zwaar beschadigd was. De historische orgelkas was bestemd voor de Koorkerk.
De Stichting Peter Gerritszorgel en het Rijksmuseum kwamen enkele jaren geleden met het plan de kas te herenigen met het binnenwerk op de plek waar het werd gebouwd: de Nicolaïkerk in Utrecht. Het Rijksmuseum, nog altijd eigenaar van het orgel, vroeg daarvoor de benodigde monumentenvergunning aan bij de gemeente Middelburg. Die verstrekte die vergunning toen niet. En wel, omdat het plan voor plaatsing van het complete orgel in Utrecht niet concreet was en niet duidelijk was of de aangeboden orgelkas van Harenkaspel, eveneens in het bezit van het Rijksmuseum, wel een goed alternatief was voor vervanging van de historische Peter Gerritszorgelkas.
Het Rijksmuseum liet het daar niet bij zitten en diende opnieuw een verzoek in voor een sloopvergunning bij de gemeente Middelburg. Nu voorzien van een compleet plan voor hereniging van kas en binnenwerk van het Peter Gerritszorgel in Utrecht en terugplaatsing van de orgelkas van Harenkaspel. Voor beide aanvragen verleende de gemeente Middelburg de benodigde vergunning. Een stoet aan zienswijzen was eraan voorafgegaan, ingediend door binnen- en buitenlandse orgeldeskundigen, die ageerden tegen het plan de historische kas met het binnenwerk van het Peter Gerritszorgel te herenigen. Daarbij zou onherroepelijk historisch materiaal verloren gaan. Het orgel is immers het oudste nog bestaande instrument dat we kennen. Laat wat er is behouden blijven, luidden de bezwaren.
Tegen afgifte van de sloopvergunning door de gemeente Middelburg ging de Vereniging van Vrijzinnige Hervormden Middelburg, onderdeel van de protestantse gemeente Middelburg, in beroep bij de rechtbank, net als de Stichting tot Bescherming van het Peter Gerritszorgel. In januari en in april heeft de rechtbank het beroep behandeld. Donderdag 19 mei heeft zij uitspraak gedaan.
Voor de rechtbank is niet duidelijk geworden of er sprake is van een onaanvaardbare aantasting van de Koorkerk als monument als de historische orgelkas daaruit verwijderd zou worden. Dit zal naar het oordeel van de rechtbank door een onafhankelijke deskundige moeten worden vastgesteld. Volgens de gemeente Middelburg ontleent de Koorkerk haar monumentale status niet alleen aan de orgelkas. Op de monumentale status van de Koorkerk is ook de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM), thans de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), volgens de rechtbank niet ingegaan. Ook bestaat er volgens de rechtbank geen garantie dat de vervangende orgelkas van Harenkaspel daadwerkelijk wordt geplaatst en leeft de vraag of deze kas wel zo bijzonder is dat deze bijdraagt aan het monumentale karakter van de Koorkerk. Dat de Harenkaspelkas niet dezelfde esthetische kwaliteiten heeft als de Peter Gerritszorgelkas komt de rechtbank niet onaannemelijk voor. Ook is de plaatsing van het complete Peter Gerritszorgel in Utrecht onvoldoende uitgewerkt.
Dat de RACM, nu REC, de gemeente Middelburg geen onafhankelijk advies heeft gegeven, omdat dezelfde rijksdienst participeert in het Projekt Peter Gerritszorgel, wijst de rechtbank van de hand. Volgens de rechtbank is van enig persoonlijk belang of verstrengeling van belangen en/of van vooringenomenheid van de rijksdienst, zoals door de Stichting tot Bescherming van het Peter Gerritszorgel is ingebracht, niets gebleken. Volgens de stichting is dat een hoogst merkwaardige conclusie. De slager mag kennelijk zijn eigen vlees keuren omdat hij verstand van vlees heeft.
De rechtbank concludeert dat de gemeente zich niet had mogen baseren op de adviezen van de door haar ingeschakelde adviseurs, omdat deze adviezen naar het oordeel van de rechtbank onvolledig zijn en daarom een deugdelijke motivering missen.
Het bezwaar dat door de Vereniging van Vrijzinnige Hervormden Middelburg (VVHM) is ingediend, is door de rechtbank niet ontvankelijk verklaard. Het doel van de vereniging is volgens de rechtbank de Koorkerk beschikbaar te stellen voor de geloofsbeleving. Het behoud van de historische orgelkas voor de Koorkerk valt niet onder die doelstelling, aldus de rechtbank. Het verlenen van een vergunning voor het verwijderen en terugplaatsen van een orgelkas is naar het oordeel van de rechtbank geen beslissing die raakt aan het godsdienstig beginsel en het kerkelijk leven zoals de Vereniging van Vrijzinnige Hervormden die tracht te verwezenlijken en te bevorderen. Omdat de vereniging in haar bezwaar niet ontvankelijk is verklaard, is er ook geen uitspraak gedaan over de duur van de bruikleenovereenkomst. In die overeenkomst is de historische orgelkas voor een periode van honderd jaar aan de VVHM ter beschikking gesteld.
Kortom, de rechtbank heeft de sloopvergunning vernietigd en heeft verder bepaald dat de gemeente Middelburg een nieuwe beslissing zal moeten nemen op de aanvraag van het Rijksmuseum te Amsterdam.
