Schoolplatenschilder Koekkoek was natuurminnende illustrator
Marinus Adrianus Koekkoek werd vooral bekend om zijn schitterende schoolplaten. Het Nationaal Onderwijsmuseum in Rotterdam wijdt een tentoonstelling en een boek aan het leven van deze natuurminnende illustrator.
Een ochtend in maart 1902. De 29-jarige Koekkoek wandelt in het Muiderbosch, niet ver van zijn woonhuis in het Amsterdamse Watergraafsmeer. In de hoge iepen van het bos nestelen honderden roeken. Een van de zwarte vogels is met zijn vleugel vast komen te zitten in de takken. Wanhopig probeert hij los te komen. Tevergeefs.
Het tafereel laat de natuurliefhebber niet los. ’s Middags komt hij terug. De roek zit nog steeds vast. Zijn soortgenoten proberen hem met hun snavels los te trekken. Eén roek voert het slachtoffer zelfs een stukje vlees. „Werkelijk ontving deze stumper eten uit den bek zijner medeleden en dat op eene wijze, die werkelijk aandoenlijk was om aan te zien”, zo schrijft Koekkoek over dit voorval in het blad De Levende Natuur. Een foto van de roekenkolonie en een tekening van de voerende roek –beide door Koekkoek zelf gemaakt– illustreren het artikel.
Het tekent Koekkoek: een man uit een beroemde negentiende-eeuwse schildersfamilie die de natuur met zijn teksten, foto’s en illustraties zo dicht bij de gewone burger weet te brengen dat die het gevoel heeft dat hij er zelf bij is. „Koekkoek was een man van het biologisch reveil”, zegt Jacques Dane, coördinator collectie en onderzoek van het Nationaal Onderwijsmuseum. „De Amsterdamse schoolmeesters Jac. P. Thijsse en Eli Heimans riepen rond 1900 de mensen door middel van hun boeken en artikelen op om de natuur in te trekken. Ze inspireerden mensen tot het aanleggen van een herbarium, het spotten van vogels en het verzamelen van fossielen. Natuur werd populair.”
Koekkoek is bevriend met Heimans. Samen maken ze lange wandelingen. Heimans schrijft erover in tijdschriften zoals De Levende Natuur en De Amsterdammer, Koekkoek maakt de tekeningen erbij.
Schilderen zit Koekkoek in het bloed. Hij stamt uit een familie die de kunst van vader op zoon overdroeg. De bekendste Koekkoek is Barend Cornelis (1803-1862), die vooral landschappen schildert. Zijn neef Willem –de vader van Marinus Adrianus– zet vooral dorps- en stadsgezichten op het doek.
Marinus Adrianus is een vreemde eend in de bijt. Al vroeg openbaart zich bij hem het talent om gedetailleerde dieren- en natuurillustraties te maken. „Als schooljongen teekende ik steeds planten en dieren en wel uit een natuurhistorisch oogpunt bekeken”, zo schrijft hij.
Het duurt echter lang voordat dit talent wordt ontdekt. Op voorspraak van een conservator van het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie in Leiden kan de 30-jarige Koekkoek in 1903 naar het Britse Woburn afreizen. De hertog van Bedford wil dat hij alle exotische dieren uit zijn verzameling schildert. Koekkoeks aquarellen van een Kaukasisch edelhert, een Indiaas barasingahert en een przewalskipaard bevinden zich nog in het archief van het safaripark in Woburn.
In Nederland komt Koekkoek ook graag in dierentuinen. Vooral Artis is geliefd. Voor deze dierentuin maakt hij in 1909 een serie ansichtkaarten.
De volgende opdrachtgever is de Groningse schoolboekenuitgeverij J. B. Wolters. Koekkoek gaat schoolplaten schilderen. Eerst twaalf platen van de natuur in Nederland, daarna twaalf buitenlandse taferelen en vervolgens nog een twaalftal binnenlandse platen. „Het meest bekend is ”In sloot en plas””, zegt Dane in de expositiezaal van het Nationaal Onderwijsmuseum. „Daarom hebben we onze tentoonstelling daarnaar genoemd. Maar eigenlijk roepen alle schoolplaten van Koekkoek veel herkenning op.”
Voor Wolters illustreert Koekkoek ook veel schoolmethodes. Hij werkt samen met auteurs zoals H.C. Delsman, J. Ritzema Bos en H. Schroo.
In 1916 verhuist Koekkoek met zijn vrouw, zoon en dochter naar Leiden. Hij is bij het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie –het huidige Naturalis– aangenomen als wetenschappelijk tekenaar. Zijn belangrijkste taak was het illustreren van de Ornithologia Neerlandica, het grote overzichtswerk van Nederlandse vogels. Ornitholoog en directeur van het Rijksmuseum Eduard Daniël van Oort schrijft de teksten en Koekkoek maakt zijn bekende gedetailleerde tekeningen. Het boekwerk komt in vijf delen uit en levert Koekkoek veel waardering op van vogelliefhebbers over de hele wereld.
Tot zijn pensioen in 1938 werkt Koekkoek aan het volgende overzichtswerk: van alle Nederlandse zoogdieren. Door het overlijden van Van Oort is het nooit gepubliceerd. Schitterende tekeningen van bijvoorbeeld muisjes zijn wel te zien op de mooi opgezette tentoonstelling in Rotterdam.
De tentoonstelling ”In sloot en plas” is tot 8 januari 2012 te zien in het Nationaal Onderwijsmuseum.
Niet fout in de oorlog
Koekkoek overlijdt op 30 mei 1944 op 71-jarige leeftijd in Amsterdam. Dane: „Er wordt wel eens verteld dat hij door verzetsstrijders zou zijn gefusilleerd. Hij zou tekeningen gemaakt hebben voor de nazi’s.”
Dane ontdekte tijdens het onderzoek naar het vrij onbekende leven van Koekkoek een wijdverbreid misverstand. „Twee onderzoekers van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie schreven dat Koekkoek in de oorlog propaganda-affiches maakte voor het Nederlandsch Arbeidsfront en de Nationale Jeugdstorm. Maar die affiches zijn ondertekend door Koekkoek M.A.zn. Dat was Cornelis, de zoon van de schoolplatentekenaar. Koekkoek zelf was dus absoluut niet fout in de oorlog.”
Voor alle illustraties bij dit artikel geldt: beeld ©Noordhoff Uitgevers Groningen
