Anti-Spaanse gevoelens zijn in het Nederland van nu ver te zoeken en de moeite met Duitsland beperkt zich doorgaans tot het voetbalveld. Perceptie en waardering van historische feiten zijn aan verandering onderhevig. Daarom was het een goed idee van uitgeverij Beck in München om een boek over 22 gedenkdagen –waaronder zes die met de Tweede Wereldoorlog te maken hebben– te publiceren en de vraag aan de orde te stellen hoe de herinnering aan die kernmomenten steeds verandert.

De Duitse historica Bettina Brandt doet in het interessante ”Germania und ihre Söhne” verslag van haar onderzoek naar de rol van vrouwe Germania in de Duitse geschiedenis. Deze heldhaftige, mooie en ook kwetsbare en vooral fictieve dame, die op vele afbeeldingen in geschiedenisboekjes en op propagandamateriaal te vinden was, symboliseerde zeker 200 jaar lang het Duitse Rijk. Brandt laat zien welke uitwerkingen het heeft gehad dat de natie werd voorgesteld als een moeder die voor haar kinderen zorgt, als een vrouw die schoonheid en kracht uitstraalt en tegelijk verdedigd moet worden tegen daadwerkelijke of vermeende aanranders, maar ook als krijgslustige en dappere aanvoerster in de strijd voor volk en vaderland. Zo’n beeld kan verbindend werken, maar kan ook blind maken voor de werkelijke situatie waarin het land verkeert en kan zelfs levensgevaarlijk gebruikt worden in nationalistische propaganda.

Hoe kan men hier als christen mee omgaan en de gevaren ervan inzien? Paulus van Husen (1891-1971) heeft het laten zien. Hij was een belangrijke jurist die bewust en actief twee wereldoorlogen meemaakte, in de kring rond Von Stauffenberg bij een aanslag op Hitler betrokken was en na de oorlog tot de grondleggers van de CDU behoorde. De man heeft een fascinerend leven gehad en daarover 977 pagina’s volgetypt. Dit verslag is nu als boek uitgegeven, een prachtig document over Duitsland en Europa in de twintigste eeuw. Van Husen werd orthodox rooms-katholiek opgevoed in Münsterland en het is die geloofsopvoeding (waarin het uitgangspunt was dat de mens hier maar tijdelijk is en dat hij zich vanuit het perspectief op de eeuwigheid dienstbaar dient te maken) geweest die hem weerbaar maakte tegen de negatieve kant van vrouwe Germania. Of zoals een Hitleraanhanger tegen Van Husen zei: Je bent te katholiek om nationaalsocialist te zijn. Daarbij speelde mee dat voor rooms-katholieken de binding met Rome boven de band met de natie staat. Daarom wordt gesteld dat rooms-katholieken ten tijde van Hitler weerbaarder tegen het nationaalsocialisme waren dan protestanten.

Hoewel er in Nederland velen zijn opgegroeid met het beeld dat alle Duitsers aanhangers van Hitler waren en dat elke Nederlander in het verzet zat en minimaal twee Joden in de kelder had, ligt de werkelijkheid natuurlijk anders. Veel is er gepubliceerd over het verzet in Duitsland zelf, waarvan de lutherse predikant Martin Niemöller (1892-1984) een van de meest prominente vertegenwoordigers was. Onlangs zijn 45 preken uitgegeven waarin Niemöller onverschrokken tegen het Hitlerregime ageerde. Destijds al werden deze ”Dahlemer-Predigten” in het geheim verspreid en ook vandaag nog is het indrukwekkende lectuur.

De heruitgave van Niemöllers preken brengt geen nieuwe zaken aan het licht. Dat is wel het geval bij het boek van de Duitse historicus Olaf Jessen over de adellijke familie Von Moltke. Helmuth James von Moltke (1907-1945) uit deze familie is bekend als degene die op het hoogste niveau het nazibeleid saboteerde en velen wist te redden. Hij werd daarvoor ter dood veroordeeld en opgehangen. Omdat er in de geslachten voor hem ook Von Moltkes waren die door grote daden uitblonken, heeft zijn optreden het beeld van een voorbeeldige adellijke familie versterkt. Het boek van Jessen toont echter ook andere Von Moltkes, figuren die je liever niet in je eigen stamboom aan zou treffen en die wellicht daarom ook niet zo bekend zijn. Het beeld dat elke Von Moltke goed was, verdient dus bijstelling.

Ook als het gaat om de tijd na de Tweede Wereldoorlog is het goed om te beseffen hoe herinneringen kunnen veranderen. De Duitse kerkhistoricus Martin Greschat heeft onlangs de geschiedenis van het protestantisme in West-Duitsland tussen 1945 en 2005 beschreven en daarin wordt merkbaar hoe het zelfbeeld van de kerk en van de theologie wijzigt naarmate de kijk op de geschiedenis verandert. In het najaar van 1945 legde de Evangelische Kirche de bekende Stuttgarter Schulderklärung af over het aandeel van de protestantse kerk aan de ellende en misdaden van de oorlog. Daarmee begon een moeizame weg van omgaan met nieuwe politieke ontwikkelingen. Parallel echter aan de groeiende overtuiging dat het niet alleen Duitsers waren die schuld aan de oorlog hadden, werd ook het zelfbewustzijn van de kerk versterkt. Resultaat was ook dat de herinnering in die zin veranderde dat sommigen de kerk meer als slachtoffer dan als dader zagen, waardoor ook de schuldverklaring van Stuttgart anders werd beoordeeld.

Eenzelfde ontwikkeling is te zien bij de beoordeling van wat ”die Vertreibung” wordt genoemd. Het gaat om de verdrijving van zo’n 600.000 Duitsers uit Oost-Europa, waar ze in veel gevallen al generaties lang woonden, maar na de oorlog niet langer gewenst waren. Deze geschiedenis en hoe de Duitsers daarmee zijn omgegaan, is nu beschreven in een rijk gedocumenteerd boek van het historicusechtpaar Eva Hahn en Hans Henning Hahn. Op vaak brute wijze werden deze mannen, vrouwen en kinderen mishandeld, beroofd en verjaagd, alleen al vanwege het feit dat ze Duits spraken.

De meesten hebben een verschrikkelijk lot ondergaan, maar lange tijd werd hier nauwelijks over gesproken omdat het ongepast was te zeggen dat ook Duitsers onrecht geleden hadden. Dat is inmiddels veranderd en de herinnering van hen die het meegemaakt hebben, en naar wie lang niet geluisterd werd, heeft tot een ander beeld van de werkelijkheid bijgedragen. Zo leert de geschiedenis voorzichtig te zijn met het beoordelen van de geschiedenis.

”Erinnerungstage. Wendepunkte der Geschichte”, door Étienne François en Uwe Puschner (samenst.); uitg. C.H. Beck, München; ISBN 978 3 406 57752 9; 455 blz.; € 29,95; ”Germania und ihre Söhne. Repräsentationen von Nation, Geschlecht und Politik in der Moderne”, door door Bettina Brandt; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 36710 0; 414 blz.; € 59,-; ”Paulus van Husen (1891-1971)”, door Karl-Joseph Hummel (bew.); uitg. Ferdinand Schöningh, Paderborn; ISBN 978 3 506 75687 9; 614 blz.; € 88,-; ”Dahlemer Predigten”, door Martin Niemöller; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh; ISBN 978 3 579 08128 1; 736 blz.; € 78,-; ”Die Moltkes. Biographie einer Familie”, door Olaf Jessen; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 60499 7; 476 blz.; € 22,95; ”Die Vertreibung im deutschen Erinnern”, door Eva Hahn en Hans Henning Hahn; uitg. Ferdinand Schöningh, Paderborn; ISBN 978 3 506 77044 8; 838 blz.; € 88,-; ”Der Protestantismus in der Bundesrepublik Deutschland (1945-2005)”, door door Martin Greschat; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 02498 8; 246 blz.; € 38,-.