Stamvader Nathan had in Duitsland een positie weten te verwerven als ”hofjood”, een soort hofleverancier van juwelen. Die positie breiden hij en zijn zoons vanuit Amsterdam gestaag uit. Een bruidsschat van 6500 gulden laat wel zien dat zij al snel tot de betere standen behoren. Maar ook al is er in Nederland relatieve vrijheid, veel deuren blijven nog steeds voor Joden gesloten. En in de tweede helft van de negentiende eeuw neemt het antisemitisme sterk toe. De door Toebosch geciteerde predikant van Heenvliet, Vosch, kan er wat van: „Dat bij dit volk het verstand dikwijls tot list en de gemoedelijkheid tot mystiekerij is ontaard”, om de „sterk ontwikkelde zinnelijkheid”, niet te vergeten.

Toch zien we de familie Josephus Jitta in de negentiende eeuw gaandeweg meer emanciperen, maar ook seculariseren. Sommige van de nazaten vinden Jodendom bijna iets om je voor te schamen. De emancipatie blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat steeds meer Jitta’s een rol in het publieke leven gaan spelen. Houden de stamvader en zijn kinderen zich nog vooral bezig met een voor Joden vanouds toegankelijke sector als de diamanthandel, latere generaties waaieren breder uit. Kleinzoon Sim is als directeur verantwoordelijk voor de aanleg van het Noordzeekanaal en Daniel voor het organiseren van de wereldtentoonstelling van rond de eeuwwisseling in Amsterdam. Nog later komen de Jitta’s in de politiek terecht, in organen van de Volkenbond, of worden hoogleraar. Verschillenden van hen worden door Oranjevorsten bedacht met hoge onderscheidingen.

Boeiend is dat de familiegeschiedenis regelmatig een persoonlijk kijkje biedt in de algemene geschiedenis. Als het gaat over de Volkenbond, de voorloper van de Verenigde Naties, bijvoorbeeld, waarvan een van de Jitta’s zegt dat die pas zal werken als de volken de ”lieve vrede zelf” liefhebben. Of als het gaat over de Duitse uitvinding van Zyklon B, wat zo’n handig gas is om schepen –in het kader van de toenemende aandacht voor hygiëne– van ratten te ontdoen. Of als het gaat over het feit dat Carel Josephus Jitta in 1933 als hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer nog redelijk positief is over de nieuwe Duitse bondskanselier, Adolf Hitler.

Maar hoewel diverse Jitta’s hun Jood-zijn bijna zijn vergeten, zorgen de binnenvallende Duitsers er in de Tweede Wereldoorlog wel voor dat zij zich hun wortels tegen wil en dank herinneren. Zo overleeft een van hen de oorlog slechts door officieel van zijn rooms-katholieke vrouw te scheiden, die hem vervolgens in haar eigen huis laat onderduiken.

Overigens is het hoofdstuk over de oorlog vrij summier. Waar het familiearchief over de periode ervóór tamelijk uitgebreid is, kon de situatie ten tijde van de oorlog logischerwijze veel minder gedocumenteerd worden. Wie geen mens meer wordt geacht, heeft ook geen recht op een geboekstaafde persoonlijke geschiedenis. Het verhaal loopt door tot het einde van de twintigste eeuw, als de Jitta’s een familiereünie organiseren.

Toebosch heeft behalve het familiearchief veel bronnen bestudeerd. De indrukwekkende literatuurlijst achter in het boek getuigt daarvan. Zijn stijl is soepel en verhalend, met regelmatig persoonlijke toevoegingen die het geheel wellicht minder wetenschappelijk maar wel beter verteerbaar maken. Wat mij ergert zijn de toevoegingen tussen haakjes, zeker als ze een halve bladzijde beslaan en er binnen nog eens extra haakjes staan. Hier had meer de vraag naar het belang van deze opmerkingen gepast. Bijvoorbeeld als Toebosch zich afvraagt met welke gedachten de bewoners van Theresienstadt wakker zullen worden…

Dat neemt niet weg dat Toebosch een boeiende en leesbare geschiedenis van een bovengemiddelde Joodse familie heeft geschreven.

Boekgegevens

Uitverkoren zondebokken. Een familiegeschiedenis, Theo Toebosch; uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 2010; ISBN 978 90 234 6286 6; 303 blz.; € 18,90.