Goebbels zag in Hitler zijn verlosser
Joseph Goebbels was zijn leven lang op zoek naar bevestiging. De historicus Peter Longerich legt in een biografie het innerlijk van Hitlers propagandaminister bloot. „Trouw tot in de dood.”
Longerich, een Duits historicus die eigentijdse geschiedenis aan de universiteit van Londen doceert, schreef drie jaar geleden een geweldige biografie over Heinrich Himmler, ”Hitlers belangrijkste handlanger”. Nu heeft hij het levensverhaal geschreven van Joseph Goebbels (1897-1945), die wel de trouwste paladijn van de Führer wordt genoemd. Het boek over de minister van Propaganda is al even gedetailleerd en lezenswaardig als dat over de SS-leider.
Goebbels’ biografie is vooral gebaseerd op diens dagboeken. Vanaf 1923 vertrouwt Goebbels alles wat hem beweegt toe aan het papier. Longerich heeft al dat materiaal, niet minder dan 32 banden die pas sinds 2006 in een wetenschappelijke editie beschikbaar zijn, grondig bestudeerd. De dagboeken bieden een schat aan informatie. Longerich: „Er is geen bron die vergelijkbaar zicht verschaft op het binnenwerk van de nationaalsocialistische machtsstructuur.”
Toch zal een historicus voorzichtig met dagboeken als bron moeten omgaan en al helemaal als ze van een dergelijk politicus afkomstig zijn. Klopt het wat Goebbels aan het papier toevertrouwt? Wil hij dat zijn werken na zijn dood gelezen zullen worden? Welk beeld van hemzelf wil hij doorgeven?
Longerich ging met Goebbels op dezelfde wijze te werk als hij in 2008 met Himmler deed. Het ging de historicus om het innerlijk van de nazitopman: wie was Joseph Goebbels en waarom handelde hij zo zoals hij deed? Wat Longerich opviel, legde hij voor aan een groep psychoanalytici. Hun commentaar verwerkte hij in de biografie.
Longerich schildert Goebbels als iemand die lijdt aan een narcistische persoonlijkheidsstoornis die hij in zijn jeugd moet hebben opgelopen. Vanwege de stoornis heeft hij een pathologische behoefte aan erkenning, bevestiging en waardering. „Zonder twijfel is het narcistische verlangen naar erkenning de wezenlijke drijfveer voor Goebbels’ carrière. Goebbels gaat het als chef-propagandist van het Derde Rijk er vooral om een spiegel op te stellen, waarin hij zichzelf levensgroot ziet. Omdat het hem aan innerlijke en uiterlijke zekerheid ontbreekt en hij zich afvraagt hoe hij overkomt op anderen, heeft hij voortdurend de bevestiging nodig dat het grootse beeld in de spiegel daadwerkelijk hijzelf, Joseph Goebbels, voorstelt.”
Goebbels wordt rooms-katholiek opgevoed in Rheydt, een industriestadje in de buurt van Düsseldorf. Zijn ouders zijn eenvoudige mensen. Een gelukkige jeugd kent hij niet. Hij krijgt op jonge leeftijd een klompvoet, waarschijnlijk als gevolg van stofwisselingsproblemen. „Van toen af aan was mijn jeugd tamelijk vreugdeloos”, schrijft Goebbels in zijn dagboek. Op school valt hij op door zijn ijver. Longerich: „De verklaring voor deze eerzucht ligt voor de hand: hij zoekt compensatie voor zijn lichamelijke misvormdheid.”
Na zijn studie zoekt Goebbels werk als journalist, maar slaagt daar niet in. Hij wordt neerslachtig en komt uiteindelijk in een geloofscrisis terecht. In zijn dagboek beklaagt hij zich over het verlies „van de geweldige geloofsinhoud die eens mijn doen en laten bepaalde.” Longerich vervolgt: „In twee dingen gelooft Goebbels weliswaar altijd nog. Hij schrijft in zijn dagboek: „…in de definitieve overwinning van de waarheid en in mijzelf.” En dan volgen de opmerkelijke woorden van Goebbels: „Het maakt ook niet uit waarin we geloven, als we maar geloven.””
De geloofscrisis verdiept zich bij Goebbels. Oktober 1923 schrijft hij dat hij „binnenkort mijn God uit het oog zal verliezen.” Steeds worstelt hij in deze maanden met zijn religie en is er dan toch van overtuigd dat het christelijk geloof hem de „verlossing” waar hij zo naar verlangt, niet zal onthouden.
Goebbels blijft vertwijfeld naar verlossing zoeken, schrijft Longerich. Dan ontmoet hij Adolf Hitler. Goebbels ervaart de ontmoeting met Hitler als een „verlossing.” „Wat een stem”, juicht Goebbels. „Wat een gebaren. Precies zoals ik hem wilde. Voor die man ben ik bereid alles op te offeren.”
Hitler en de partij geven de straatarme Goebbels niet alleen werk en brood, ze geven hem ook maatschappelijk aanzien. Na de verkiezingen van maart 1933 wordt hij propagandachef. „Wat een carrière! Met 35 jaar minister.” Longerich laat zien dat Goebbels helemaal niet de succesvolle propagandist was die hij pretendeerde te zijn. Dat beeld, door Goebbels zelf gecreëerd, blijkt niet te kloppen. Zo heeft zijn bekende oproep in 1943 tot de totale oorlog aanvankelijk weinig succes. Daarbij tekent Longerich aan dat Hitler hem niet bij cruciale beslissingen betrekt. Goebbels mag in feite alleen het beleid aan de man brengen.
Als Hitler ook maar één moment zijn propagandaminister niet ziet staan, is Goebbels diep ongelukkig. Oktober 1934 schrijft hij: „De Führer nodigt me niet uit voor het avondeten.” Met pijn op zijn borst ligt hij dan op bed. Goebbels lijdt eronder als zijn heer en meester hem negeert. In feite speelt Hitler met hem. Als het Hitler zo uitkomt nodigt hij Goebbels uit voor onderonsjes die niets om het lijf hebben. Goebbels, die niets doorheeft, is dan de koning te rijk. Hitler gunt hem zelfs de vrouw die hij zelf liefheeft: Magda. „Magda heeft hij lief. Maar hij gunt mij mijn geluk.” Zijn verering van de Führer gaat zo ver dat Goebbels al zijn kinderen namen geeft die met de H van Hitler beginnen.
Goebbels blijft Hitler trouw, zelfs tot in de dood. Dat gebeurt uiteindelijk op 1 mei 1945, als Goebbels met zijn vrouw en zes kinderen vrijwel direct na Hitler zelfmoord plegen.
Goebbels, Peter Longerich; uitg. Siedler, München, 2011; ISBN 978 3 88680 887 8; 910 blz.; € 43,95. De Nederlandse vertaling verschijnt dit najaar bij uitgeverij De Bezige Bij.
Bij uitgeverij Bert Bakker is een selectie uit de dagboeken van Goebbels gepubliceerd onder de titel ”Joseph Goebbels. Hitlers spindoctor”; ISBN 978 90 351 3599 4; 448 blz.; € 19,95.
